Bij het horen van het woord bonobo roepen veel mensen, vooral intellectuele mannen, uit: seks!, en hun ogen beginnen te twinkelen. Ja, het is waar: seks neemt een belangrijke plaats in bij de bonobo’s, veel meer dan bij onze andere naaste verwanten, de chimpansees. Maar de bonobo is ook – veel belangrijker, maar veel minder genoemd – een aap met medegevoel. Nauwkeuriger, in de woorden van onderzoeker Frans de Waal: medegevoel, hulpvaardigheid en een gevoel voor eerlijkheid. En precies die eigenschappen heeft onze samenleving momenteel nodig.
Chimpansees en bonobo’s staan even ver van ons af. Onze gemeenschappelijke voorouder leefde zeven miljoen jaar geleden. Daarna gingen mensen en mensapen hun eigen weg. De splitsing tussen onze naaste verwanten dateert van ongeveer twee miljoen jaar geleden. Er is daarom geen enkele reden om aan te nemen dat het karakter van één van beide soorten beter de menselijke natuur weergeeft.
De top van de apenrots
En toch wordt het openbare leven beheerst door een eenzijdige kijk op de menselijke natuur: alsof ieder primair voor zichzelf opkomt – net als de chimpansee. In het debat over de Eurocrisis wordt bijna nooit aandacht besteed aan de oneerlijke hardheid van het lot van gewone Grieken en Spanjaarden, en het gebrek aan hulpvaardigheid van West-Europeanen. Integendeel, het is een en al eigenbelang dat de klok slaat (‘krijgen wij ons geld wel terug?’), en de grootste schreeuwer krijgt de top van de apenrots toebedeeld. Ook duurzaamheid zou moeilijk zijn omdat deze tegen het eigenbelang ingaat. Impliciet hanteert de samenleving het chimpansee-mensbeeld: het eigenbelang staat voorop. Dit is selectief shoppen onder onze naaste verwanten. Er is zelfs een wetenschap, de economie, die het streven naar eigenbelang als axioma hanteert, en daarmee een beslissende invloed uitoefent op het beleid en het politieke debat.
Op de oude weg
Niet dat de chimpansee-mens (wat in het verleden ook zijn verdiensten mogen zijn geweest) ons veel goeds brengt. Steeds weer worden we geconfronteerd met sociale mislukkingen die alfamannetjes teweeg brengen. De bankencrisis kunnen we moeiteloos terugvoeren tot chimpansee-eigenschappen van de hoofdrolspelers. Maar in het openbare leven wordt hier geen enkele rem op gezet. Als er iets verbazingwekkend is rond de bankencrisis, dan is het wel dat er vier jaar na de val van Lehman Brothers nog geen enkele effectieve regulerende maatregel is getroffen. De banken hebben in dank staatssteun aanvaard en zijn vervolgens op hun oude weg voort gegaan. Modale penningmeesters van modale onderwijsinstellingen of woningcorporaties kunnen nog altijd met derivaten (in wezen kapitaalrisicoverzekeringen) speculeren. Hoewel de publieke verontwaardiging groot is, is er geen sprake van wetsvoorstellen om de schade op deze vandalen te verhalen. Het hoort bij de maximalisering van het eigenbelang – toch? Zoals ook het leegvissen van de zee – toch?
Ja, de bonobo is een vredelievende aap. Maar hij is heel precies in het handhaven van het sociale evenwicht binnen de groep. Wanneer gaan wij onze bonobo-eigenschappen beter waarderen, en diegenen isoleren en uitstoten die bij het najagen van hun eigenbelang schade toebrengen aan anderen en de natuur?