Er is iets raars aan de spanning tussen duurzaamheid en efficiëntie: het lijkt alsof bij deze twee concepten ook twee verschillende talen horen. Uit het boek “The Master and his Emissary” van Iain McGilchrist (1,2) blijkt dat dit wel eens zou kunnen kloppen. In het boek bespreekt hij verschillen tussen onze hersenhelften, die volgens hem niet per se liggen in wat ze doen, maar met name in de manier waarop ze aandacht hebben voor onze omgeving. ‘Biobased’ denken en doen zou deze bij elkaar kunnen brengen.
Rechts en links
Neem een vogel die in een veldje naar zaden pikt. Aan de ene kant moet het dier de zaden onderscheiden van bijvoorbeld zand, anders zou het zijn maag vol eten met allerlei oneetbare dingen. Het moet dus gefocuste aandacht besteden aan kleine deeltjes van de omgeving, en per deeltje bepalen of het eetbaar is of niet. Dit is de specialiteit van de linkerhersenhelft. Tegelijkertijd is de vogel ook eten, en als het geen aandacht besteed aan de omgeving kan een roofdier het moeiteloos benaderen en opeten. Maar dit laatste werkt juist niet op basis van gefocuste aandacht: als het dier steeds deel voor deel de omgeving af zou scannen is het veel te veel tijd kwijt – en ondertussen al opgegeten! Dat werkt dus niet met gerichte, maar met ongerichte aandacht. Door een globaal beeld te hebben van de omgeving, valt ook op wanneer die plotseling verandert; bijvoorbeeld door de aanwezigheid van een roofdier. Hierin is de rechterhersenhelft juist beter.
In ons dagelijks leven merken we het verschil tussen de twee ook. Als we dingen isoleren uit hun context en benoemen, gebruiken we met name onze linkerhersenhelft. Daarom is onze taal ook sterk (maar niet exclusief) gekoppeld aan gebruik de linkerhersenhelft. Een appel, een computer, maar ook een DNA-streng of een functionele eigenschap zijn allemaal het product van de linkerhersenhelft, als concepten geabstraheerd uit hun context. Als we echter een ruimte binnenkomen die we heel goed kennen en iemand heeft iets veranderd, merken we dat meteen zonder meteen te weten wát er is veranderd. Dit intuitieve gevoel komt voort uit onze rechterhersenhelft. Kort gezegd, isolatie en analyse kunnen we heel goed met links, samenhang herkennen doen we met rechts.
McGilchrist: linker hersenheft krijgt de overhand
Het zijn twee manieren van denken die hun eigen patronen hebben in onze hersenen. En omdat ze beduidend op verschillende manieren werken zou je ze kunnen zien als twee talen: waarvan de ene taal veel te maken heeft met echte ‘taal’, de andere laat zich juist niet goed in taal uitdrukken en herkennen we eerder tussen de regels, via intonatie, gezichtsuitdrukkingen, of zelfs via kunst. En omdat ze op een andere manier aandacht besteden aan hun omgeving, zullen ze die ook op een andere manier blijven zien. Het doet denken aan de maatschappelijke spanning tussen milieubescherming en industrie, en die tussen kunst en economie.
Na een uitvoerige bespreking van deze verschillen aan de hand van onder andere patiënten met een laesie op verschillende plaatsen in hun hersenen, bespreekt beroepspsychiater McGilchrist ook de producten van linker- en rechterhersenhelft in ons maatschappelijk leven. En dan blijkt dat de linkerhersenhelft, door haar capaciteit om dingen te benoemen, ons zo veel technische en functionele voordelen geeft dat we haar oplossingen steeds vaker de voorkeur geven boven waarden van de rechterhersenhelft, die per definitie moeilijk te benoemen zijn, en bovendien contextgevoelig.
Biobased, het beste van twee werelden
De informatie uit het boek is relevant voor duurzaamheid en biobased. Beschouwd met de informatie van McGilchrist is het opeens goed te verklaren dat er rondom het onderwerp van duurzaamheid “de grootste sociale beweging ooit” in opkomst is, maar die zich niet laat benoemen of verenigen onder één thema (3). Is het ook goed te duiden dat men zich steeds vaker verzet tegen het efficiëntiedenken en de modellen van economen en beleidsmakers (bijv 4), die vaak wel véél vatten, maar niet álles. Wat voorvechters van duurzaamheid namens de rechterhersenhelft lijken te zeggen, is wie zich blind staart op het model, mist het grote (nog niet benoemde deel van het) plaatje, met mogelijk desastreuze gevolgen.
Tenslotte biedt deze theorie nog een interessant perspectief op het concept biobased. Biobased kijkt voor oplossingen naar wat al aanwezig is in de natuur, in plaats van zich te beperken tot technische kennis. Met de natuurlijke processen die biobased gebruikt voor de productie van bijvoorbeeld paracetamol, blijft men dichter bij ‘het grote plaatje’ of de onbenoembare context waarbinnen het proces ‘door de natuur’ is ontwikkeld. Biobased lijkt zo het beste van twee werelden te combineren: namelijk het probleemoplossend vermogen van de linkerhersenhelft, en de contextgevoeligheid van de rechterhersenhelft.
(1) McGilchrist, I. (2010) The Master and his Emissary: the divided brain and the making of the Western world. New Haven and London, UK: Yale University Press. http://www.iainmcgilchrist.com/brief_description.asp
(2) Voor een korte samenvatting, zie dit filmpje van RSA animate. https://www.youtube.com/watch?v=dFs9WO2B8uI
(3) Hawken, P. (2007) Blessed Unrest. New York, NY: Penguin.
(4) De botsing op de UvA staat model voor de grote ideologische strijd van deze tijd. De Groene Amsterdammer, 4 maart 2015. http://www.groene.nl/artikel/nieuwe-taal-op-de-universiteiten