Kunnen voedselvoorziening en toegang tot schoon water zich ontwikkelen tot geopolitieke wapens, zoals jarenlang fossiele energie? Daarvoor zou er een structurele onbalans moeten bestaan tussen voedsel en water aan de ene kant, en de bevolkingsgroei aan de andere kant. Maar bestaat er zo’n onbalans? Zal de wereld 10 miljard mensen kunnen voeden, zonder dat voedsel en water als geopolitieke wapens worden gebruikt, en met herstel van natuurgebieden?
Dit is het derde in een serie van vijf artikelen over de geopolitiek van fossiele, minerale en agrarische grondstoffen. De artikelen werden gepubliceerd op 28 oktober, 4 november, 16 november, 26 november en 20 december 2017.
De Groene Revolutie
De meeste mensen zijn Norman Borlaug vergeten. Maar zijn Nobelprijs voor de Vrede in 1970 was helemaal terecht. Zijn Groene Revolutie heeft ervoor gezorgd dat deze planeet meer dan 8 miljard mensen kan voeden. De welvaart in Azië is eraan te danken, met op zijn beurt zeer interessante gevolgen voor de groei van de wereldbevolking: die gaat in rap tempo omlaag! Afrika begint net de vruchten van de Groene Revolutie te plukken. Maar tegelijkertijd nadert deze nu zijn grenzen, en we zien zijn nadelen ook scherper dan eerst: verlies van vruchtbaar land, overmatig gebruik van kunstmest en bestrijdingsmiddelen, tekorten aan schoon water, dreigende fosfaattekorten. Evenals verlies aan biodiversiteit (denk aan de discussie over neonicotinoïden) en nadelige gezondheidseffecten voor boeren door landbouwchemicaliën. De Groene Revolutie werd gekenmerkt door de reductionistische benadering van haar onderwerp, zoals algemeen in industrie en wetenschap in de tweede helft van de vorige eeuw; maar intussen was zij wel een groot succes. De Groene Revolutie is tot stand gebracht met een handvol verbeterde cultuurgewassen, veel kunstmest en een klein arsenaal aan landbouwchemicaliën. Vrijwel alle landbouwchemicaliën zijn enkelvoudige moleculen. Net als geneesmiddelen. Voor hun succes waren goed inzicht in de complexiteit van de natuur, de voedselketens en de maatschappij kennelijk niet nodig. Daar liggen uiteraard de oorzaken van de tekortkomingen maar ook de sleutels voor de toekomst.
Voedsel en water als geopolitieke wapens
Anders dan olie is voedsel in de moderne tijd weinig gebruikt als middel voor het bedrijven van geopolitiek. Graanleveranties van Amerika aan Rusland ten tijde van de koude oorlog komen het meest in die richting. Het monopolistische gedrag van sommige producenten van landbouwchemicaliën zou hier ook in kunnen passen. Juist in de landen met een zeer grote bevolking, zoals China, India en ook Brazilië heeft de Groene Revolutie ervoor gezorgd dat het gebruik van voedsel en water als geopolitieke wapens (door grote producenten zoals Europa en de VS) van weinig waarde was. Bovendien besteden de overheden in vooral China en India bijzonder veel aandacht aan een adequate voedselpolitiek. In Westerse ogen mankeert daar nog veel aan, vooral op het gebied van voedselveiligheid, maar hier zijn voedselvoorziening en voedselveiligheid dan ook vanzelfsprekend. Voedsel als geopolitiek drukmiddel lijkt nu niet aan de orde. De vraag is of dat zo zal blijven.
Water is lange tijd gezien als een potentieel wapen in de politieke strijd tussen landen. Het Midden-Oosten was daarbij steeds het voorbeeld. Een lastig voorbeeld, want naast water was en is er in deze regio veel meer om ruzie over te maken, inclusief olie. Niemand zal IS toch willen zien als een gevolg van een tekort aan water of voedsel? Toegang tot voldoende schoon water is zeker een probleem van mondiaal belang; maar de tijd dat het afsluiten van bronnen of afdammen van rivieren onze vijanden op andere gedachten kan brengen is toch echt wel voorbij. Ook hier speelt technologie weer een interessante rol. Denk aan de twee Amerikaanse dames die onlangs vijf maanden konden overleven op de Stille Oceaan dank zij goede waterfilters. En bedenk: water is eindeloos vaak te hergebruiken. Het gaat om schoon water. Elke vergelijking met eindige voorraden aan olie, kolen, gas of mineralen gaat mank. Met goedkope duurzame energie en moderne membraantechnologie hebben we al heel veel in handen om het waterprobleem onder de knie te krijgen. Het gebruik van voedsel en water als geopolitieke wapens is van voorbijgaande waarde.
De kennis om 10 miljard mensen te voeden is er!
Het bestek van deze column is te beperkt om overtuigend uit te leggen dat deze planeet zeker 10 miljard mensen kan voeden in combinatie met meer natuur, een beter milieu en een eerlijker welvaartsverdeling. Alleen al de EU kan 10 miljard mensen voeden, als overal in Europa de Nederlandse praktijk en kennis worden toegepast op het gebied van zuivel, akkerbouw en tuinbouw. Dat zal zo niet gaan gebeuren, maar het is wel een interessant om te weten voor het geval iemand voedsel en water als geopolitieke wapens zou willen inzetten. De mensheid beschikt over de kennis en kunde om 10 miljard mensen te voeden en de nadelen van de groene revolutie te vermijden. Maar om die te realiseren moet er wel heel veel veranderen en daar zit de zorg van veel betrokkenen. We moeten van reductionisme naar holisme. Dat wil zeggen: de complexiteit van natuur, voedselketens en maatschappij respecteren, en tegelijkertijd precisie ontwikkelen bij het telen en oogsten van gewassen. Voor die opgave voldoen enkelvoudige systemen niet meer. Geen simpele kunstmest meer voor vrijwel alle gewassen, maar toegesneden mengsels van meststoffen en groeistimulansen per gewas. Geen enkelvoudige moleculen meer als bestrijdingsmiddelen maar uitgekiende combinaties van biologische en synthetische middelen, rekening houdend met het zeer complexe microbioom van elke plant. De tijd dat één middel grote problemen oplost is voorbij, zowel in de geneeskunde als in de voedingswereld. Genetische aanpassing van gewassen enerzijds en biologische landbouw anderzijds zullen elkaar moeten vinden. Deze nieuwe praktijken moeten worden ingepast in een circulaire en regionaal ingerichte economie. Massale dataverzamelingen en dataverwerking zijn nodig om de opkomende precisietechnieken in de agrowereld te richten en te ondersteunen. Precisie in complexiteit, een grote uitdaging maar de kans voor de toekomst.
Veel deskundigen (zie Vork, april 2017) zien hierbij een belangrijke rol voor de overheid. Het totale systeem zou te complex zijn om aan de industrie, de landbouworganisaties of een liberale economie over te laten. Daar zijn wij het niet mee eens. Juist in handen van overheden kan het gebruik voedsel en water als geopolitieke wapens weer toenemen. Er zijn voldoende internationale verdragen op het gebied van voedsel, veiligheid en vrijheid om deze opgave aan de maatschappij in al haar geledingen over te laten. Niet overal zullen we dezelfde oplossingen vinden. Ook helemaal niet nodig in een circulaire en regionale opzet. Overheden zullen moeten monitoren, wetten en regels stellen en handhaven. Overheden kunnen initiatieven nemen en stimulansen en subsidies uitdelen; maar overheden de taak geven onze voedselketens opnieuw te structureren is riskant. De maatschappij en de markt zullen het moeten doen, en de overheid mag ons erop aanspreken als dat fout gaat.
Interessant? Lees dan ook:
Naar precisielandbouw met kleinere milieueffecten
Verticale landbouw
Neonicotinoïden en bijen: een verhitte strijd zelfs over feiten