Geopolitiek van fossiele, minerale en agrarische grondstoffen gaat minder belangrijk worden, zo concludeerden wij in vier artikelen. Maar een nieuwe geopolitieke dimensie wordt snel overheersend: de geopolitiek van informatie. De betrouwbaarheid van informatie neemt af. Met sociale media scheppen mensen hun eigen wereld, waardoor er steeds minder algemeen gedeelde informatie is. Manipulatie van informatie, door geheime diensten en anderen, wordt algemeen. Dit knaagt aan ons maatschappelijk vertrouwen en functioneren – en voor sommigen is dat precies de bedoeling. Informatie is een geopolitiek wapen geworden. Cyberwar is looming.
Dit is het laatste in een serie van vijf artikelen over de geopolitiek van fossiele, minerale en agrarische grondstoffen. De artikelen werden gepubliceerd op 28 oktober, 4 november, 16 november, 26 november en 20 december 2017.
Cyberoorlog, de geopolitiek van informatie
Wij zijn geen communicatiedeskundigen. Maar we maken ons zorgen, ingegeven door wat we als ontwikkelde leken om ons heen zien. Ook op ons eigen terrein neemt desinformatie toe. ‘Rechts’ vindt nepberichten over het klimaat soms net zo geloofwaardig als het resultaat van serieus wetenschappelijk onderzoek; op het gebied van genetische modificatie is het precies andersom en gelooft ‘links’ vaak de desinformatie. In een sneltreinvaart hebben we het punt bereikt waarop je eerst de boodschappers van het nieuws moet plaatsen aleer de inhoud van hun nieuws te kunnen waarderen. Veel boodschappers zijn al lang niet meer onafhankelijk.
We kennen allemaal de spannende verhalen uit de Tweede Wereldoorlog, zoals het kraken van de Duitse Enigma-code en de voorsprong die dat aan de geallieerden heeft gegeven. Nu heeft het kraken van codes en het lezen van geheime berichten zich ontwikkeld tot het actief plaatsen van vijandelijke virussen en van ondermijnend nepnieuws. De ingrepen op afstand in de computers van het Iraanse kernprogramma. Russische trollen die handig inspelen op wantrouwen en desintegratie in de Westerse landen, met berichten die bestaande vooroordelen versterken (zoals de gedachte dat er een heilige oorlog tegen het Westen gaande is). DDoS aanvallen op strategische doelen, waardoor deze onklaar worden gemaakt. Overal geopolitiek van informatie. Zelfs volgens Wikipedia is de informatieoorlog al gaande: ‘Cyberoorlog houdt in dat computers en netwerken van de vijand worden aangevallen. Deze houdt zowel offensieve als defensieve operaties in, met betrekking tot de dreiging met digitale aanvallen, spionage en sabotage. Er is verschil van mening geweest over de vraag of zulke operaties wel ‘oorlog’ genoemd kunnen worden. Toch hebben landen hun kennis en kunde ontwikkeld ten behoeve van cyberoorlog, als agressor, ter verdediging, of beide’ (onze vertaling uit het Engels).
Het grote publiek raakt betrokken
De geopolitiek van informatie heeft nu ook onze huiskamers bereikt. We weten niet meer of de televisiebeelden die we dagelijks tot ons nemen de werkelijkheid voorstellen. Gemakshalve doen we vaak alsof dat wel het geval is. We hebben geen tijd om achter de informatie te kijken, en wie dat wel doet, doet dat vaak vanuit een zelf-geconstrueerde werkelijkheid. Halve informatie vs. halve informatie. We komen om in de informatie; van de oerknal en Einstein tot kroegpraat en buurtroddel. Het gaat ons goed en tegelijk verdrinken we in de datazee. Het onderlinge vertrouwen staat op het spel. Er wordt uiteraard nog steeds heel veel correcte en betrouwbare kennis en informatie ontwikkeld. Maar wat is betrouwbare kennis? Een voorbeeld: gezondheidszorg. Wij zouden veel baat hebben bij objectieve informatie en een volstrekt veilige toegang tot de eigen gegevens. Maar veel mensen die geld aan ons willen verdienen hebben er baat bij, ons met gekleurde informatie ‘gezondheid’ te verkopen die niet bestaat of die tenminste op ons niet van toepassing is. Er valt veel geld te verdienen aan bang gemaakte patiënten! Deze vorm van ‘marktwerking’ breidt zich nu uit tot allerlei andere terreinen: veiligheid en verkeer, onderwijs, ontspanning, tot het weerbericht aan toe.
Het is misschien een schrale troost dat de geopolitiek van informatie niet onmiddellijk grote aantallen slachtoffers veroorzaakt. En dat de ontwikkeling past in een maatschappij waar materiële zaken steeds minder belangrijk worden. Maar dat de informatieoorlog gaande is, moet nu toch wel duidelijk zijn. We zien vermoedelijk slechts het topje van de spreekwoordelijke ijsberg. Desinformatie en verwarring in en om het Midden-Oosten. Een echte cyberoorlog tussen Noord-Korea en de VS/Zuid-Korea/Japan. Continue verwarring en stokerij van Rusland in lidstaten van de vroegere Sovjet-Unie. Een Amerikaanse overheid die verwarrende informatie gebruikt voor nagenoeg alle onderwerpen waar ze zich mee bemoeit. Amerikaanse onderzoekers die zich verontschuldigen bij internationale collega’s: ‘let maar even niet op ons, je kunt ons nu moeilijk serieus nemen.’ We leven in een tijd waarin sociale media meer schade kunnen aanrichten dan kanonskogels, en waarin de betrokkenen zich daar zeer van bewust zijn.
Hoe weer betrouwbare informatie te krijgen?
Desinformatie is van alle kanten. Zullen we bijvoorbeeld ooit nog kunnen reconstrueren wat er gebeurde op het Maidanplein in Kiev in 2013-2014? Vooral doordat beide kanten, zowel de zittende president Janoekovitsj als zijn tegenstanders, werden geadviseerd door (jawel) Amerikaanse communicatiedeskundigen met maar één opdracht: het nieuws zó te framen dat zij de steun van de Westerse opinie zouden krijgen. Wat zou tegen zulke geopolitiek van informatie kunnen helpen? Er wordt al gesuggereerd dat de geheime diensten journalisten kunnen helpen bij het onderscheiden van echt nieuws en nepnieuws. Dat zal in elk geval helpen bij het ontmaskeren van berichten van de ‘tegenpartij’, welke dat ook mag zijn. Een vorm van ‘toezicht’, onafhankelijk of niet, ligt ook zeer in het verlengde van de tijdgeest. Maar wie houdt toezicht op de toezichthouders? En op de geheime diensten? Het ligt zeer voor de hand dat de Russische en de Nederlandse geheime diensten (en de kranten in die landen) verschillende versies zullen blijven hanteren voor het neerschieten van de MH17. Zal een tribunaal ooit onomstotelijk de waarheid kunnen vaststellen?
En toch ligt hier misschien een begin van een oplossing. Steeds weer komt het collectief van onderzoeksjournalisten Bellingcat met nieuwe gegevens over het drama met de MH17, op basis van onafhankelijk onderzoek. In Nederland bestaat het collectief van onderzoeksjournalisten Follow the Money, dat in korte tijd veel gezag heeft verworven. Onderzoeksjournalistiek is geen ongevaarlijke bezigheid, zoals de moord op de Maltese journaliste Daphne Caruana Galizia heeft aangetoond. Naarmate zulke journalisten dichter bij geheime waarheden komen, wordt hun werk misschien wel gevaarlijker. En toch zullen wij steeds meer op hun werk moeten gaan vertrouwen, als tegengif tegen de geopolitiek van informatie.
Daarnaast zouden ook betere informatienetwerken ons kunnen helpen. Kunnen ICT-deskundigen ons niet voorzien van volstrekt veilige netwerken en verbindingen? We hoeven voor veel functies, zoals de communicatie met onze huisarts, toch geen verbinding te hebben die open staat voor de hele wereld? Zou het principe van een circulaire en regionale organisatie, die wij voorzien voor de toekomstige biobased economy, ook niet bij ICT een tegengif kunnen zijn tegen de geopolitiek van informatie? Zouden ICT-deskundigen ook niet algoritmes kunnen ontwikkelen die inzichtelijk maken of nieuws betrouwbaar is of onbetrouwbaar? Waarbij de al genoemde onderzoeksjournalisten weer onschatbare diensten moeten leveren. De eerlijke en kritische burger moet opstaan en zijn rol claimen op het wereldtoneel. Zodat wij niet Caruana Galizia hoeven na te zeggen: ‘er zijn nu overal oplichters, de situatie is wanhopig.’
Geschreven samen met Diederik van der Hoeven.
Interessant? Lees dan ook:
Neonicotinoïden en bijen: een verhitte strijd zelfs over de feiten
Coca-Cola blundert met non-informatie over de plantbottle – laatste in een reeks incidenten
Roundup discussie: het lijkt wel het klimaatdebat