Gouden rijst staat symbool voor de maar doormodderende loopgravenoorlog tussen de voor- en tegenstanders van de moderne biotechnologie. De Zwitser Ingo Potrykus van ETH Zürich is de gouden man achter gouden rijst. Te vuur en te zwaard verdedigt hij deze controversiële rijst en bestrijdt de gentechtegenstanders. Samen met zijn Duitse collega Peter Beyer van de Universiteit van Freiburg ontwikkelde hij de eerste versie van deze provitamine-A-versterkte rijst tussen 1991 en 1999, het jaar waarin hij met pensioen ging. Nog altijd, inmiddels 85, maakt hij zich sterk om ‘zijn rijst’ bij kinderen te krijgen die een ernstig tekort aan vitamine A hebben.
Hans Tramper is emeritus-hoogleraar Bioprocestechnologie Wageningen Universiteit en reflecteert in een aantal essays op de geschiedenis van zijn vakgebied. Zijn stukken werden tot nu toe gepubliceerd op 18 juni, 30 juni, 11 juli, 22 juli, 19 augustus, 10 september, 21 september, 30 september, 10 oktober, 31 oktober, 8 november, 2 december en 26 december 2018.
Spraakmakende rijst
In Essay 1 van deze serie schrijf ik: ‘Het meest spraakmakende, maar uitgekauwde transgene-plantenvoorbeeld is gouden rijst.’ ‘Gouden rijst’ googelen geeft ruim een miljoen hits, terwijl ‘Golden Rice’ er honderden miljoenen oplevert. Toch mag een bespreking ervan ook hier niet ontbreken, omdat het belang van deze met-provitamine-A-versterkte rijst te groot is. Bovendien ziet het ernaar uit dat binnenkort de eerste commerciële teelt eindelijk, na veel gedoe, van start gaat in Bangladesh en de Filipijnen. Makkelijk leesbare bronnen die uitvoerig ingaan op gouden rijst zijn een rapport van Charles M. Rader uit 2001 en een cahier van het VIB (Vlaams Instituut voor Biotechnologie) uit 2016.
Vitamine-A-tekort
De Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) schat dat 250 miljoen mensen lijden aan een tekort aan vitamine A. In ontwikkelingslanden is 40 procent van de kinderen die eraan lijden jonger dan vijf. UNICEF-statistieken laten zien dat jaarlijks 1-2 miljoen mensen onnodig sterven door gebrek aan vitamine A. Het immuunsysteem verzwakt erdoor, waardoor baby’s en kinderen een extra groot risico lopen. Elk jaar worden ruim twee miljoen mensen blind en in 60 procent van de gevallen in India, China en Afrika beneden de Sahara is dit het gevolg van een tekort aan vitamine A. Wereldwijd worden tussen een kwart en een half miljoen kinderen blind erdoor; de helft ervan overlijdt binnen een jaar nadat ze blind zijn geworden. Scholing op het gebied van gezondheidszorg, vitaminesuppletie, tuinieren, voedsel- en voedingsprogramma’s, en het gebruik van genetisch gemodificeerde rijst met een verhoogd gehalte aan provitamine A (bètacaroteen) zijn mogelijke maatregelen om dit te voorkomen. De Vaste Commissie voor Voeding van de Verenigde Naties benadrukt de noodzaak deze maatregelen geïntegreerd aan te pakken bij de bestrijding van voedingstekorten. Ik sta hier volledig achter en onderstreepte dit al in 2009 in mijn boek Moderne biotechnologie: een nieuwe doos van Pandora? Ook in andere boeken, columns, etc. zeg ik iets over de gouden-rijstperikelen, bijvoorbeeld op deze website in Gentech moet.
Ingo Potrykus
Zeg je gouden rijst, dan zeg je Ingo Potrykus (1933), die twee zijn onlosmakelijk met elkaar verbonden. Hij is de drijvende kracht achter het Gouden Rijst Project en heeft in 2015 zijn wetenschappelijke levensverhaal gepubliceerd, een aangrijpend relaas; Potrykus is dan al 82. De genetisch gemodificeerde rijst, die bekend staat als gouden rijst vanwege de gele kleur, is ontwikkeld om provitamine A (bètacaroteen) erin te verhogen. Gouden rijst wordt samen met de transgene tomaat Flavr Savr (zie Essay 4.1) door voorstanders van de moderne biotechnologie gezien als de eerste twee transgene gewassen die een direct voordeel voor de consument hebben. In 2001 publiceert Ingo Potrykus, een overzichtsartikel met de titel The ‘Golden Rice’ Tale. Hij schrijft erin: ‘Gouden rijst komt tegemoet aan alle wensen die gentechtegenstanders in hun kritische commentaren benadrukken en werpt daarmee in dit specifieke voorbeeld alle argumenten tegen plantengentechnologie omver.
– Gouden rijst is niet ontwikkeld voor en door de industrie.
– Hij vervult een dringende behoefte door traditionele methoden aan te vullen.
– Hij geeft een duurzame, kosteloze oplossing zonder behoefte aan andere hulpmiddelen.
– Hij vermijdt de negatieve neveneffecten van de Groene Revolutie.
– De industrie heeft er geen baat bij.
– Wie er wel baat bij hebben, dat zijn de armen en achtergestelden.
– Hij wordt gratis en zonde verplichtingen verstrekt aan arme boeren.
– Hij leidt niet tot nieuwe afhankelijkheden.
– Hij wordt geteeld zonder extra inputs.
– Hij geeft geen voordeel aan rijke landeigenaren.
– Hij kan elk jaar opnieuw worden gezaaid uit achtergehouden zaad.
– Hij leidt niet tot vermindering van landbouwdiversiteit.
– Hij heeft geen invloed op de natuurlijke biodiversiteit.
– Er is tot dusver niets gebleken van schadelijke effecten op het milieu.
– Er is tot dusver geen sprake van schade voor de gezondheid van consumenten.
– Deze oplossing had niet met traditionele methoden kunnen worden ontwikkeld, enz.
Je had daarom in een optimistische bui mogen verwachten dat tegenstanders van GGO’s hier blij mee waren geweest. Maar het tegendeel is waar. Ze doen er alles aan om te voorkomen dat gouden rijst de zelfvoorzienende boeren bereikt; daaruit blijkt dat hun tegenstand voortkomt uit een verborgen politieke agenda.’
Veertien jaar later stelt hij in het bovengenoemde levensverhaal de vervolgvraag ‘Why?’ en antwoord simpelweg: ‘Golden Rice is a GMO!’ Hiermee zegt hij impliciet dat het een heel gedoe is om transgene gewassen op de markt te krijgen. De tekortkomingen die de eerste versie nog had, zijn inmiddels verbeterd en de veiligheid gegarandeerd. Toch is de oppositie alleen maar grimmiger geworden, domweg dus omdat het een genetisch gemodificeerd gewas betreft. De wetenschappelijke bewijzen die pleiten voor gentechproducten in het algemeen en gouden rijst in het bijzonder zijn zozeer toegenomen dat het amoreel is van deze ontwikkelingen geen gebruik te maken.
Tegenstanders
Tegenstanders van gentechnologie, met name Greenpeace, maken zich bij de invoering van gouden rijst in Azië zorgen over effectiviteit, milieu, maatschappelijke acceptatie en octrooien. Op 9 februari 2001 lanceert Greenpeace de effectieve campagne Fool’s gold waarin ze claimen dat een volwassene, laat staan een kleuter, onmogelijke hoeveelheden gekookte gouden rijst moet eten om voldoende vitamine A binnen te krijgen. Wat betreft het milieu vrezen ze dat de recombinante genen overspringen naar de traditionele en wilde rijstrassen, wat volgens ecologen vergaande gevolgen voor Azië zou kunnen hebben, omdat rijst daar zijn oorsprong vindt. Vanwege de gele kleur betwijfelen ze of gouden rijst wel sociaal aanvaardbaar is door culturele voorkeuren. Gouden rijst is vrij van royalty’s, maar verschillende internationale octrooien erop zijn in handen van multinationals. In 2003 verschijnt een kritisch verhaal hierover van een Engelse NGO, ExoNexus. De octrooihouders hebben weliswaar toegestemd dat arme boeren in ontwikkelingslanden geen royalty’s hoeven te betalen als ze minder dan 10.000 Amerikaanse dollars aan gouden rijst verdienen en de rijst niet wordt uitgevoerd, maar hoe zal dat in de praktijk gaan? Beide voorwaarden zullen namelijk voor de arme boeren moeilijk te bewijzen zijn, omdat ze daar domweg de middelen niet voor hebben. ExoNexus stelt ook dat van gouden rijst nog geen milieu- en voedselveiligheid testen gedaan zijn, terwijl ook een taxatie van socio-economische gevolgen ontbreekt. Ze eindigen hun stuk met: ‘Ondertussen zijn nieuwe rassen met vitamine-A-rijke granen aangekondigd… Toch zijn die granen, evenals golden rice, niet het antwoord op het probleem van verborgen honger en ondervoeding; die vereisen een meer geïntegreerde aanpak.’ Met het laatste ben ik hartgrondig eens, zoals ik boven al schreef.
De situatie nu
Inmiddels, anno 2018, zijn we weer ruim vijftien jaar verder en een nieuwe transgene-rijstvariant is ontwikkeld en getest. De oude versie bevat twee genen uit de narcis en ook een gen van de bacterie Erwinia uredovora. De nieuwe versie heeft naast een bacterieel gen, één gen uit mais in plaats van de twee narcisgenen. Deze nieuwe gouden-rijstvariant produceert 23 keer meer provitamine A dan de oude, waardoor het voor de hand ligt om met deze verder te gaan in de strijd tegen vitamine-A-tekort. Dit temeer omdat aangetoond is dat een kom met 100-150 gram van deze gouden rijst (gekookt) ervoor kan zorgen dat kinderen tussen 6 en 8 jaar 60 procent van de aanbevolen hoeveelheid binnenkrijgen. Andere studies bevestigen dit. Het is Greenpeace niet gelukt deze resultaten in diskrediet te brengen. Toch handhaven ze bovengenoemde website uit 2001.
Wat betreft milieu en socio-economische aspecten licht ik enkele punten uit het boven aangehaalde VIB-cahier. De verwachting is dat de provitamine-A-eigenschap de milieu-impact van rijstteelt niet zal beïnvloeden. Het is een eigenschap die rijkelijk aanwezig is in de natuur en geen selectief voor- of nadeel voor wilde kruisbare planten met zich meebrengt, mocht kruisbestuiving plaatsvinden. Dat is onwaarschijnlijk omdat bij rijst zelfbestuiving plaatsvindt. Toch vereist de GGO-regelgeving uitgebreide milieurisicoanalyses voordat een transgeen gewas op commerciële wijze geteeld mag worden. In de volgende paragraaf kom ik hierop terug.
Bij het verhaal over gouden rijst hoort ook een economische component. Door blindheid en ziekte kan een deel van de bevolking niet actief deelnemen aan de maatschappij. Als gouden rijst de gezondheid van deze mensen kan verbeteren, wordt verwacht dat de werkzaamheidsgraad en de welvaart van het land gaan stijgen. In China bijvoorbeeld zou het nationaal inkomen door de teelt van gouden rijst stijgen met naar schatting 2%.
Het inkruisen in lokale gewasrassen is een essentiële stap bij het ontwikkelen en implementeren van transgene rijstgewassen. Dat komt neer op veel klassiek veredelingswerk om in verschillende lokale rijstrassen het provitamine-A-productiesysteem te introduceren. Het is belangrijk dat er voldoende gewasdiversiteit blijft en dat rassen aangepast zijn aan culturele tradities en geschikt voor de lokale teeltomstandigheden. In Bangladesh, de Filipijnen, India, Indonesië en Vietnam wordt hier hard aan gewerkt. De gouden-rijsteigenschap wordt daar in zoveel mogelijk lokale rassen ingekruist. Vooral in Bangladesh en de Filipijnen is men dicht bij commerciële teelt; hieronder de vorderingen in deze twee landen.
Gouden rijst in de Filipijnen
In 2006 start het Healthier Rice Program van het International Rice Research Institute (IRRI) bij het Philippine Rice Research Institute (PhilRice) waarbij gebruik wordt gemaakt van de nieuwe versie gouden rijst. Eind januari 2008 kondigt Robert Zeigler, algemeen directeur van het IRRI, aan dat de eerste veldproeven dat jaar zullen plaatsvinden en dat de boeren wellicht al in 2011 kunnen beschikken over gouden rijst. Hij spreekt naar aanleiding van het verkrijgen van een subsidie van 20 miljoen dollar van de Bill & Melinda Gates Foundation. IRRI denkt met deze subsidie 18 miljoen huishoudens, vooral in Zuid Azië en Afrika beneden de Sahara, te kunnen voorzien van betere genetisch gemodificeerde rijstsoorten. In 2012 en 2013 zijn op vijf verschillende locaties in de Filipijnen veldproeven gepland met lokale gouden-rijstrassen. In overeenstemming met de regelgeving wordt online ongeveer aangegeven waar deze locaties zijn. Idem dito zijn de velden omgeven door hoge hekken en wordt er dag en nacht gepatrouilleerd. Op 8 augustus 2013 wordt het gemakkelijkst vindbare toch door anti’s verwoest. De vandalen worden geïdentificeerd en vervolgd. Een editorial erover in Science lokt een enorm protest uit tegen dit soort vandalistische acties en zo’n 6500 wetenschappers van over heel de wereld ondertekenen het protest.
In 2014 meldt het IRRI dat uit open veldproeven blijkt dat de opbrengst van de op-dat-moment-beste gouden-rijstvariant (GR2R) lager is dan die van die van het overeenkomstige conventionele lokale ras. Het bètacaroteengehalte daarentegen is niet verlaagd. Ze gaan daarom door met het veredelingsprogramma. Uit beperkte veldproeven tussen oktober 2014 en juli 2017 blijkt dat de nieuwe variant GR2E dezelfde opbrengst met dezelfde kwaliteit levert als het gebruikelijke lokale ras, en bovendien een veel hoger bètacaroteengehalte. Momenteel lopen de openveldproeven. Als die even goed verlopen, is commerciële toepassing slechts een stap verwijderd, tenzij de tegenstanders opnieuw roet in het eten gooien. Aan de veiligheid kan het niet liggen. Op 20 december 2017 keurt de voedselveiligheidsautoriteit van Australië en Nieuw-Zeeland (FSANZ) de consumptie van rijst GR2E goed. Het wordt even veilig bevonden als de gewone rijstrassen. De conclusie van de veiligheidsanalyse luidt: ‘No potential public health and safety concerns have been identified in the assessment of GR2E. On the basis of the data provided in the present Application, and other available information, food derived from GR2E is considered to be as safe for human consumption as food derived from conventional rice varieties.’ In het begin van 2018 stemmen de Amerikaanse FDA en Health Canada hiermee in.
Gouden rijst in Bangladesh
In Essay 4 Deel 2 staat dat Bangladesh goede resultaten heeft met Bt-aubergines. In 2018 kweken ruim 27.000 van de 150.000 aubergineboeren in Bangladesh deze transgene aubergine en… plukken er de voordelen van. Dit succes is aanleiding om gentechgewassen daar breder in te gaan zetten. ‘De regering laat zich daarbij leiden door wetenschappelijk informatie, niet door de onwetenschappelijke influisteringen van sommige mensen,’ volgens de Bengaalse minister van landbouw. In een kas in Joydebpur, de voorstad van Dhaka waar het Bangladesh Rice Research Institute (BRRI) huist, wordt sinds 2015 aan een belangrijk volgend project gewerkt. Er worden kiemplanten van een bijzondere rijstsoort gekweekt, één waarvan de korrels geel kleuren, gouden rijst dus. De uitgangsvariant komt van het Filipijnse zusterinstituut. De afgelopen tijd is het gen ingekruist in drie van de meest gebruikte rijstsoorten in Bangladesh waar nog steeds twee miljoen kinderen risico lopen op een vitamine-A-tekort. Er lopen programma’s waarbij capsules worden uitgedeeld aan kinderen, maar die bereiken niet altijd de meest afgelegen gebieden. Zij zijn bovendien erg kostbaar. Rijst daarentegen wordt door iedereen en overal gegeten. Wel of geen rijst betekent hier leven of dood. Als de transgene rijstvarianten het goed doen op de proefvelden, zullen ze snel overgaan op commerciële teelt, zoals de Bt-aubergines. De rijstvelden in Bangladesh zullen dan over een paar jaar geel kleuren, dat is althans de hoop… en de verwachting. Opponenten krijgen hier gelukkig weinig kans bij dit vooruitstrevende beleid van de huidige minister van landbouw.
In het volgende deel komen enkele producten van de nieuwe plantenveredelingstechnieken aan bod.
Interessant? Lees dan ook:
Genetisch veranderd voedsel
Rudy Rabbinge: genetische modificatie heeft veel perspectief maar draagt ook risico’s in zich voor de wereldvoedselvoorziening en het milieu
Gentech moet