Resistentie bij antibiotica is een groeiend probleem; en toch stokt de ontwikkeling van nieuwe antibiotica. Waarom? Zijn nieuwe middelen niet dringend nodig, bij nader inzien? Of denkt de industrie dat zij niet genoeg kan verdienen aan nieuwe ontwikkelingen?
Nieuwe antibiotica uit de natuur
Kort geleden schreven we over de manier waarop bladsnijdende mieren in het Amazonegebied resistentie bij antibiotica kunnen vermijden. Kunnen we van deze mieren leren? Zij slepen stukken blad het nest in, die worden verteerd door schimmels – de mieren kunnen niet het blad verteren maar wel de schimmel. Dit systeem wordt tegen vijandige schimmels verdedigd door bacteriën die schimmeldodende stoffen afscheiden. Dit is een familie van nauw verwante stoffen –als er resistentie dreigt, schakelen de bacteriën over op een ander lid van deze familie. Daarmee hebben ze al miljoenen jaren resistentie weten te voorkomen. Is dat iets voor ons? Neen, we kunnen dit niet kopiëren – de ethiek staat dat in de weg. Want dit systeem is niet perfect. Van tijd tot tijd winnen de vijandige schimmels toch – waardoor soms hele mierennesten worden uitgeroeid. Voor ziekenhuizen is dit een moeilijk te verdedigen model. En de industrie zal er niet in investeren.
Stokt de ontwikkeling van nieuwe antibiotica dan door een tekort aan antibiotica in de natuur? Zou de mensheid in de 90 jaar waarin wij antibiotica kennen, haar arsenaal aan middelen al hebben uitgeput? Ook niet. Alleen al in ons speeksel zitten voldoende ontsmettende stoffen die ontwikkeld kunnen worden tot nieuwe antibiotica. En elk levend organisme heeft zo zijn arsenaal aan middelen tegen infecties. De maatschappelijke noodzaak om iets te doen aan resistentie is hoog en daardoor is er openbaar onderzoeksgeld beschikbaar. Veel universiteiten werken aan nieuwe middelen. Alleen worden ze niet verder ontwikkeld voor commerciële toepassing. Dit is een taak voor de industrie. Zo’n commerciële ontwikkeling van nieuwe medicijnen is langdurig en kostbaar, deze vereist soms miljarden. En de industrie wil dat geld steeds minder graag voorschieten.
Ontmoedigingsbeleid
Toch zullen we nergens vinden dat dat de ontwikkeling van nieuwe antibiotica is gestopt door desinteresse bij de farmaceutische industrie. De industrie reageert op economische, niet op medische prikkels. Autoriteiten en verzekeringen vergoeden steeds minder vaak nieuwe antibiotica; ze volgen zelfs een ontmoedigingsbeleid. Dat was vroeger vaak precies andersom. Maar waarom? Misschien is uit economisch oogpunt het probleem van resistentie nog niet ernstig genoeg. Een eerste infectie bij patiënten is vrijwel altijd goed te behandelen met klassieke antibiotica. De betreffende bacillen komen meestal uit een omgeving met weinig antibioticagebruik, dus met weinig resistente stammen. Verder weten de meeste artsen nu wel dat ze voorzichtig moeten zijn met antibiotica en ze niet meer preventief moeten voorschrijven. Hierdoor blijft, economisch beschouwd, het probleem van resistentie beperkt. Al met al geeft dit weinig animo bij farmaceuten om een paar miljard in een nieuw antibioticaprogramma te steken. Zelfs na goedkeuring door FDA en EMA kan de omzet minimaal blijven. De nieuwste middelen worden immers pas ingezet als alle andere het niet meer doen.
Maar misschien moeten we dan nog eens goed nadenken over de economisering van de gezondheidszorg. Een klein economisch probleem kan een groot menselijk probleem zijn. Volgens schattingen van de VN sterven er nu elk jaar meer dan 700.000 mensen op de wereld door infecties met resistente bacteriën, en dat aantal neemt alleen maar toe. Natuurlijk is het goed om resistentie zoveel mogelijk te voorkómen, maar bestaande resistentie – en de slachtoffers die deze maakt – helpen we er niet mee de wereld uit. Economisch handelen heeft in de gezondheidszorg soms onaanvaardbare consequenties. Kijk maar eens naar de verslaving met het opiaat oxycodon die de VS teistert. Deze is aangewakkerd door het volstrekt rationeel-economisch handelen van de firma Purdue Pharma en hun eigenaren de familie Sackler (dat wil zeggen: rationeel-economisch buiten de context van de gezondheidszorg). Ze hielden de verslavende werking van hun middel Oxycontin voor zich. Toen de omvang van de schade duidelijk werd, probeerden ze claims af te kopen. Het familiekapitaal hebben ze teruggetrokken uit het bedrijf. Voorlopig is de VS nog niet van deze epidemie af, met alle gezondheidsproblemen én economische gevolgen van dien. Nu het tijdperk van het neoliberalisme ten einde loopt, mogen we misschien weer zeggen dat het aandeelhouderskapitalisme zijn grenzen heeft! Zelfs al is het alternatief nog niet duidelijk.
(Wikipedia weet trouwens te melden dat Adolf Hitler verslaafd was aan oxycodon en andere opiaten; en dat Hermann Göring werd aangehouden met duizenden doses oxycodon in zijn bezit, alsmede de hele wereldvoorraad van dihydrocodeïne, een ander opiaat, in twee grote koffers).
Leren van de natuur
Er is misschien een alternatief voor het ontwikkelen van nieuwe antibiotica: therapieën om resistentie bij oude middelen te bestrijden. Misschien met een beter verdienmodel. Er is een parallel met de insectenbestrijdingsmiddelen. Daar bevelen de industrieën zelf, verenigd in het Insecticide Resistance Action Committee, aan ‘zoveel mogelijk bestrijdingsmethoden te gebruiken, waaronder gebruik van synthetische en natuurlijke insectenbestrijdingsmiddelen, vijanden van ongedierte (roofdiertjes en parasieten), teelttechnieken, transgene planten (indien toegelaten), gewasrotatie, resistente gewasvariëteiten en chemische lok- en afweerstoffen.’ De natuur zelf heeft vele strategieën ontwikkeld tegen resistentie, waaronder symbiose in vele vormen. Sommige planten scheiden bijvoorbeeld, als zij worden aangevallen, geurstoffen af die vijanden van hun aanvallers aantrekken.
Daarmee komt een ander principe tevoorschijn: leren van de natuur. Van reductionisme naar holisme; van enkelvoudige medicijnen naar combinatietherapie. Meer dan 90% van ons geneesmiddelenarsenaal is nog gebaseerd op enkelvoudige moleculen, hoe ingewikkeld die soms ook zijn. Dit zal een lange weg zijn. Veel meer ingewikkelde testprogramma’s om de juiste combinatie te vinden. Lastige IP problematiek: hoe formuleer je een patent voor een complex mengsel, waarbij de samenstelling misschien ook nog wel mag variëren voor de bedoelde therapie. Eerst maar eens opnieuw bij de natuur te rade gaan. Want wij komen waarschijnlijk nooit meer van het probleem van resistentie af.
Geschreven samen met Diederik van der Hoeven
Interessant? Lees dan ook:
Naar een meer duurzame geneesmiddelenproductie
Resistentie tegen antibiotica, hebben mieren de oplossing?
Resistentie tegen pesticiden, een groeiend probleem