In het neoliberale klimaat van de afgelopen twintig jaar was betere efficiëntie het ultieme doel van het economische beleid. Zó belangrijk dat je het nauwelijks kon aanvechten. Concurrerende ideeën als het vermijden van een klimaatcrisis vochten er een ongelijke strijd tegen. Maar de Covid-19 crisis zet de wereld op zijn kop. Zouden we niet minder economische schade hebben geleden als we ons beter hadden voorbereid op magere tijden? Als we niet al onze kaarten hadden gezet op efficiënte wereldwijde leveringsketens? Plotseling lijkt het doel van economische veerkracht niet meer zo wereldvreemd.
Wat is veerkracht?
Veerkracht of schokbestendigheid wordt wel gedefinieerd als ‘het vermogen van een systeem om verstoringen te absorberen terwijl het veranderingen ondergaat waarbij in wezen zijn functie, structuur, identiteit en terugkoppelingen worden behouden.’ Veerkracht in deze zin is een onmisbaar kenmerk van elk systeem. De term hoort bij de systeemtheorie. Veerkracht ontstaat door onderlinge verbindingen tussen onderdelen van het systeem, vaak via een aantal stappen. Terwijl efficiëntie berust op directe één-op-één relaties. Heel vruchtbaar in een ongestoord systeem, maar zeer kwetsbaar voor veranderingen.
Veerkracht is een belangrijk begrip in de ecologie. Ecosystemen moeten stabiel zijn. Ze moeten branden kunnen weerstaan, overstromingen, stormen, uitbraak van insectenpopulaties, en menselijke ingrepen als ontbossing en het binnenhalen van vreemde planten- of diersoorten. Als de verstoringen te groot zijn of te lang duren, kan een ecosysteem een drempel overgaan en structureel veranderen – meestal achteruitgaan. Zoals nu het geval lijkt te worden in het Great Barrier Reef aan de Oostkust van Australië, als gevolg van klimaatverandering.
Ook economische systemen kunnen worden verstoord. Door oorlog of terrorisme. Door klimaatverandering. Door natuurlijke en technologische rampen. Weinig mensen hebben de verstoring van wereldwijde relaties zien aankomen, veroorzaakt door een miniem virus; maar misschien had elke grote verstoring wel een lockdown en economische crisis hebben kunnen veroorzaken, zoals nu. Laten we de crisis goed gebruiken – één van de lessen die we moeten leren is het verdedigen van veerkracht tegen efficiency. Hoe kunnen we dat doen?
Complexiteit
Volgens de systeemtheorie krijgen systemen veerkracht door complexiteit. In een complex systeem zijn er alternatieve paden als het steeds gebruikte pad om de een of andere reden is verstoord. Vertaald naar de economie hebben bedrijven dus meerdere leveranciers nodig om verstoringen op te vangen, vooral voor hun essentiële grondstoffen. Dit brengt vaak kosten met zich mee; maar ze kunnen dit zien als verzekering tegen verstoringen. Bij crises kunnen bedrijven met een korte reactietijd groot voordeel hebben boven bedrijven die hun spullen halen van overzee. Vaak duurt alleen het transport overzee al weken; laat staan het verduidelijken van nieuwe specificaties aan leveranciers aan het andere eind van de wereld.
Het aanhouden van reservecapaciteit kan ook helpen; ook hiermee zijn kosten gemoeid. Maar de logica van deze strategie begint te dagen bij beleidsmakers. In Nederland bijvoorbeeld was omwille van de efficiëntie het aantal bedden op intensive care afdelingen teruggebracht tot het minimum. Nu pleiten artsen voor het aanhouden van reservecapaciteit, voor het geval er een nieuwe pandemie mocht komen.
Verzekering tegen verstoringen
In een e-book The green swan – Central banking and financial stability in the age of climate change, trekt Luis Awazu Pereira da Silva deze gedachten door naar de wereld van de banken. Het boek, gepubliceerd door de BIS en de Banque de France, onderzoekt de toenemende bedreiging van de financiële stabiliteit door wereldwijde risico’s als klimaatverandering. En zoals zichtbaar gemaakt door Covid-19. De auteur beschrijft ‘de tegenstelling tussen de waarschuwingen van onderzoekers, dat er vrijwel zeker verstoringen zullen komen, en het systematische onvermogen om de kosten daarvan in beeld te brengen en deze te integreren in risicomodellen en consumentenprijzen.’ We moeten ons verzekeren tegen zulke risico’s, zegt de auteur. En bespreken hoeveel we zouden willen ‘betalen’ voor zo’n betere balans tussen veerkracht en efficiëntie.
De vertaling van de vraag ‘veerkracht versus efficiëntie’ in termen van verzekering maakt duidelijk dat we zulke afwegingen in zekere zin altijd al hebben gemaakt. De meeste mensen steunen het bestaan van de brandweer, zelfs al is het risico klein dat hun eigen huis door brand zal worden getroffen. In de coronacrisis leren we dat we deze verstoorde balans weer moeten herstellen. NRC interviewde bedrijfsstrategen over de gevolgen van de crisis; en noteerde vooral de termen online, duurzaam, lokaal, buffers, deglobalisering, schokbestendigheid. ‘Het bedrijfsmodel verandert volgens hen van just in time naar just in case’ – waar de journalist aan toevoegt: ‘de crisis heeft in elk geval het taalgebruik van de consultants onaangetast gelaten.’
Veerkracht als onderwerp in nieuwe strategieën
De coronacrisis dwingt ondernemingen om de risico’s te gaan onderzoeken in hun hele leveringsketen, zo laat het artikel zien. ‘Als een bepaald fabriekje in Italië niet meer levert, dan werkt het hele systeem niet meer.’ Sommige grote bedrijven zijn begonnen met het overeind houden van hun toeleveranciers, om de leveringsketen niet te breken. Buffers worden een wezenlijk onderdeel van de strategie. ‘Just in case’. En veel leiders van bedrijven zijn hun klimaatrisico’s opnieuw aan het beoordelen. Covid-19 lijkt een oefening te zijn voor de klimaatcrisis, zegt een van de consultants. Bedrijven worden zich ervan bewust dat ze niet voorbereid zijn op crises, of het nu gaat om corona, droogte, politieke instabiliteit – of klimaatverandering.
Dus dit is de nieuwe arena voor strategievorming. Lange aanlooptijden, lange leveringsketens, afhankelijkheid van goedkope maar ver verwijderde leveranciers, het is niet meer alleen efficiëntie maar ook risico. Globalisering is net zozeer risico geworden als teken van vooruitgang. De Europese Green Deal, een sprong in het onbekende toen deze werd gepresenteerd in december 2019, lijkt ineens heel goed bij de tijd. ‘Klimaatverandering en achteruitgang van het milieu vormen een existentiële bedreiging voor Europa en de wereld,’ de openingszin, wordt nu veel beter begrepen. Regionalisatie, een onderwerp dat wij ook hebben besproken op deze website, lijkt niet meer uit de lucht gegrepen. Met moderne technologie kan deze zelfs een trend worden. Naar betere schokbestendigheid, naar kortere aanlooptijden. Een klein virus is bezig de wereld te herscheppen.
Interessant? Lees dan ook:
Indirecte effecten, we zien er vaak aan voorbij
Reken op de domheid van mensen – en hun veerkracht
Vermijd geen risico’s, maar beheers ze