De oorlogsomstandigheden maken het Florey onmogelijk geld of middelen bijeen te brengen voor verdere opschaling van zijn penicillineproductie. Hij denkt voorlopig aan een kilo genoeg te hebben. Daarvoor is zo’n 5.000 m3 kweekvloeistof nodig. Aan alles is gebrek en voor alles is een vergunning nodig. Maar Florey vindt een zeer gewillig oor bij de Rockefeller stichting. Zij zien onmiddellijk het enorme belang van penicilline in: dit kan groter worden dan de sulfa’s! Ze regelen geld en tickets voor Florey en Heatley naar de VS. Alles met de opdracht om de reis strikt geheim te houden.
Project ‘100 jaar antibiotica’
Aflevering 19. De slag om Engeland
Aflevering 20. Schaalvergroting
Aflevering 21. Nog steeds geen kilo
Aflevering 22. ‘America First’
Aflevering 23. Ere wie ere toekomt?
Patenteren of niet?
Het blijkt een ‘project’ op zich om toestemming krijgen voor de reis per vliegtuig via Lissabon naar de VS. Tijdens die voorbereidingen komt er een verzoek om de penicillineschimmel te sturen naar de firma Ciba in Zwitserland, vanwege Duitse belangstelling. De verspreiding van wetenschappelijke literatuur is weliswaar verstoord door de oorlog, maar ligt zeker niet stil. De publicatie over penicilline in de Lancet heeft via Stockholm ook Zwitserland bereikt, en vandaar vindt deze zijn weg verder door Europa. Uiteindelijk sturen ze geen schimmel naar het continent; maar in eerdere jaren had vooral Fleming veel materiaal gestuurd naar iedereen die erom vroeg.
Chain heeft ondertussen nog steeds niet de chemische formule ontrafeld. Wel beweegt hij hemel en aarde om hun vondsten te patenteren. Ook al was het maar om te voorkomen dat iemand anders dat zou gaan doen, en zij nota bene als uitvinders met hun onderzoek inbreuk zouden gaan maken op dat patent. Het mislukt jammerlijk. Zoiets is niet ethisch, krijgt hij te horen. Patenteren doe je niet als universiteit of onderzoeker, en zeker niet met resultaten van onderzoek met publiek geld. Uiteindelijk wekt Chain met zijn vasthoudendheid de indruk dat het hem, als Jood, om het geld te doen is; men waarschuwt hem ernstig dat zijn carrière gevaar loopt, en zelfs zijn status van vluchteling uit Duitsland.
Reis naar de VS
De behandeling van patiënten gaat gestaag verder. In de maanden mei en juni 1941 worden vier patiënten met wisselend succes behandeld. Dat wil zeggen: de penicilline doet het prima, maar sommige patiënten sterven alsnog; door een andere oorzaak dan de infectie, of doordat de penicilline op is. Een duidelijk nadeel van het testen van een nieuw geneesmiddel op hopeloze gevallen! Achteraf heeft men berekend dat alle penicilline die van begin 1940 tot half 1941 is geproduceerd en gebruikt, overeen komt met de dosis voor één dag voor een patiënt van nu.
Bij hun voorbereidingen voor het vertrek naar de VS moeten Florey en Heatley een bezoek brengen aan het censuurbureau in Londen. Alle documenten die ze denken mee te nemen worden gescreend door een ambtenaar die er waarschijnlijk niets van begrijpt. Van groter gevolg is de tweede publicatie in de Lancet, die nog voor vertrek de deur uit moet en die verschijnt op 16 augustus 1941. Het is een lang artikel, 12 pagina’s, met alle details over productie en apparatuur, een analyse van de dierproeven en van de behandeling van de zes patiënten tot op dat moment.
Pas één dag voor vertrek krijgt Chain van Florey te horen dat deze samen met Heatley naar Amerika gaat. Chain is totaal verrast en kapot door het enorme gebrek aan vertrouwen dat hieruit blijkt. Het is nooit meer goed gekomen tussen die twee. Te meer niet daar Chain later op een aantal punten het gelijk volledig aan zijn kant krijgt. Zoals bij het niet patenteren van de penicilline, maar wel publiceren van alle details.
Hart-verwarmende ontvangst
De reis naar Amerika via Bristol, Lissabon, de Azoren, Bermuda en New York met een royaal watervliegtuig neemt een week in beslag. Florey en Heatley worden opgenomen in een luxe die ze in geen jaren hebben geproefd. Heatley verliest geen moment zijn koffertje met penicilline en alle documenten uit het oog; hij maakt zich grote zorgen over de temperatuur, te hoog voor zijn kwetsbare product. De ontvangst door de hoogste vertegenwoordigers van de Rockefeller stichting is hartverwarmend. Florey stelt zijn financiers niet teleur en geeft een werkelijk geniale en indrukwekkende presentatie van al hun penicillinewerk. Zo heeft Heatley zijn baas nog nooit gezien. De flitsende presentatie mist zijn uitwerking niet. Alhoewel, ook de mensen van Rockefeller vinden octrooieren niet nodig; bovendien maakt de aankomende publicatie in de Lancet dat onmogelijk. Florey twijfelt of dat ook in de VS zo werkt. Na ampel beraad besluiten zij een farmaceutisch bedrijf te vinden dat de productie van penicilline ter hand wil nemen.
Het loopt iets anders. Via de Rockefeller medewerkers en het netwerk van de familie Fulton in New Haven, die de kinderen van Florey hebben opgevangen, wordt iedereen die iets met penicilline van doen zou kunnen hebben ingeschakeld. Het is een vliegende start en vooral voor Heatley duizelingwekkend. Niets is hetzelfde als in Engeland. Het Ministerie van Landbouw trekt de kar. Twaalf dagen na hun aankomst in de VS zitten ze in Peoria, Illinois, en bespreken met het regionaal laboratorium van het ministerie (NRRL) de details voor de productie van penicilline. Eventuele patenten zullen toekomen aan het Ministerie van Landbouw. De mogelijkheid van ondergedompelde groei van de schimmel komt op tafel. En ook bespreken ze het gebruik van vergist eiwit en zetmeelrijke maiskorrels (corn steep liquor) in het kweekmedium. Niet toevallig in de ‘corn belt’ van Amerika. Heatley gaat met twee nieuwe collega’s, Engelandhater Andrew Moyer en Zwitserse fermentatiespecialist Guta Burkhard, aan de slag om zijn meegebrachte schimmelsporen weer aan de praat te krijgen. Even is de vaart eruit, want tot wanhoop van Heatley duurt dat wel een week.
Vier bedrijven
Florey gaat vervolgens op rondreis om bedrijven te interesseren. Zijn oude vriend Alfred Newton Richards, die hij heeft leren kennen tijdens zijn verblijf in de VS in de jaren ‘20, helpt hem daarbij. Deze is onder meer voorzitter van de nationale commissie voor medisch onderzoek en ontwikkeling. Florey is wat teleurgesteld over de resultaten van zijn roadshow. Toch zijn er vier belangrijke ondernemingen (Merck, Squibb, Pfizer en Lederle) bereid om penicilline-onderzoek en -productie ter hand te nemen. Maar sommige ontmoetingen zijn ronduit teleurstellend; zoals met het Canadese bedrijf Connaught. Ze vinden de benodigde fermentatietanks wel heel erg groot; en de chemici denken dat de schimmelcultuur snel verouderd zal raken, als men de stof zal gaan maken langs de weg van chemische synthese.
Onder leiding van Richards komt de samenwerking tussen de vier deelnemende firma’s aarzelend op gang. Het is een evenwichtsoefening: ieder houdt eigen belang, landsbelang, kartelvorming en rechten op octrooien en verdiensten in het oog. Alle vier firma’s doen pogingen Heatley uit te horen of zelfs in dienst te nemen. Ondertussen loopt de productie in Peoria nog niet echt naar wens; en Moyer doet af en toe nogal geheimzinnig, daar komen we later op terug.
Nog steeds geen kilo voor Florey
Florey is begin oktober terug in Oxford en ziet tot zijn ergernis dat tijdens zijn afwezigheid de productie van penicilline is stilgevallen. Chain is de zondebok. Een poging de Engelse farmaceut Glaxo mee te krijgen heeft ook geen succes. Wel slaagt Florey erin, met grote inbreng van Gordon Sanders, een tweede Heatley, zijn ‘fabriek’ van penicilline flink te vergroten. Veel apparatuur uit de zuivelindustrie en ook centrifuges doen hun intrede. De productie wordt opgevoerd tot 50 liter kweekvloeistof per uur. Twee jaar lang is dit de grootste productie-eenheid in Engeland. Het jaar 1941 loopt op zijn eind en nog steeds heeft Florey zijn kilo niet. Alle hoop is nu gericht op Amerika. Heatley krijgt de opdracht, langer te blijven en het aanbod van Merck aan te nemen. Volgens Florey is dat de snelste weg naar zijn kilo.
Aan het oorlogsfront is het intussen alleen maar erger geworden voor Groot-Brittannië. De slag om Engeland was verwoestend. De hulp van de VS is op 14 augustus bezegeld met het Atlantic Charter, halverwege op de oceaan overeengekomen tussen Churchill en Roosevelt. De acht punten van deze overeenkomst zullen in 1945 het startpunt zijn voor het verdrag van de Verenigde Naties. De Japanse aanval op Pearl Harbor op 7 december brengt Amerika definitief in de oorlog. De gevolgen voor penicilline blijven niet uit.
Bronnen:
Wikipedia: alle genoemde eigennamen en producten
The Mould in Dr Florey’s Coat. Eric Lax, Abacus 2004. ISBN 978-0349-11768-3