Op 27 augustus 1942 publiceert de Times een redactioneel artikel over de geweldige prestaties van penicilline. De krant doet een oproep aan de overheid om de industriële productie spoorslags ter hand te nemen. En nu gebeurt waar Florey bang voor was: er ontstaat heel veel aandacht voor het medicijn; zó veel aandacht dat er een grote vraag ontstaat, een vraag waaraan ze niet kunnen voldoen.
Project ‘100 jaar antibiotica’
Aflevering 21. Nog steeds geen kilo
Aflevering 22. ‘America First’
Aflevering 23. Ere wie ere toekomt?
Aflevering 24. Chemische formules
Aflevering 25. Omzien en doorgaan
Flemings mythe
Het wordt nog erger. De Times noemt geen namen, maar een ingezonden brief van het St. Mary’s hospitaal noemt hun medewerker Alexander Fleming. Naar verluidt is het de bedoeling hiermee veel patiënten, en dus geld, aan te trekken. Het loopt storm, vooral met journalisten. En Fleming geniet ervan. Over het hele Verenigd Koninkrijk verschijnen artikelen; de publiciteitsgolf is vergelijkbaar met die ten tijde van de sulfa’s. Alleen met dit verschil dat penicilline veel beter is en bacteriën kan verslaan die de sulfa’s niet aankunnen. Bovendien is het product ook nog eens van Engelse makelij. Een tweede ingezonden stuk noemt de onderzoekers van Oxford; waarop het journaille naar Florey trekt, waar ze voor een dichte deur komen.
De golf van aandacht houdt lang aan en leidt tientallen jaren lang tot miskenning van het werk in Oxford en overdreven lof voor Fleming. Deze probeert op zijn manier eerlijk te zijn en verwijst op gezette tijden naar de prestaties in Oxford. Zonder resultaat. Hij houdt een plakboek bij getiteld ‘Flemings mythe’ en schrijft commentaren bij de vele fouten en misvattingen. Toch lijkt hij te genieten van alle aandacht. Vooraanstaande figuren bij St. Mary’s hospitaal claimen zelfs dat de penicillineproductie bij hen in Londen gebeurt en dat Oxford hand- en spandiensten verricht. Het boek Alexander Fleming and Penicillin van Howard Hughes (1974) houdt de valse voorstelling van zaken nog stevig in stand; in 1974 nota bene. Maar tijdgenoten lijken deze verkeerde voorstelling van zaken niet zo erg te vinden. Bijna alles was geoorloofd, zo lijkt het, om aan geld te komen in de barre oorlogsjaren en in de slechte economische omstandigheden daarna; zodat onderzoek en instituut overeind gehouden kunnen worden.
Gallons per week
In Amerika komt penicilline bij het grote publiek in beeld na een rampzalige brand in een nachtclub in Boston op 28 november 1943. Onder de ruim 1000 aanwezigen vallen 492 dodelijke slachtoffers. Enkele tientallen overlevenden krijgen naast de standaardbehandeling ook ruwe penicilline toegediend om de altijd voorkomende infecties bij brandwonden te voorkomen. Deze patiënten overleven.
Ondertussen in 1942 zwoegt de Oxford groep door. Er komt een bescheiden stroom op gang van penicilline kweekvloeistof, geproduceerd door de industrie, waaronder ICI, zo’n 100 gallons per week. Genoeg voor Ethel Florey om in de jaren 1942 en 1943 187 patiënten te behandelen. Op een veel hoger niveau komt overleg op gang tussen ministeries in Londen en de Amerikaanse en Engelse industrie; met bekende namen als Boots, British Drug House, Glaxo, May & Baker, de Wellcome Foundation. Fleming en Florey zitten aan tafel, maar de industrie aarzelt om alle kennis met de onderzoekers te delen. Terwijl nota bene Florey de bron van alles is!
Industriële productie
De stroomversnelling komt rond april 1943. Behandeling van Amerikaanse soldaten op de slagvelden rond de Stille Oceaan laat prima resultaten zien. Het Ministerie van Oorlog en Productie gelast een grootscheepse opzet voor industriële productie. Deze overheidsbemoeienis brengt een groot aantal partijen bijeen: een aantal instituten en universiteiten, en bekende firma’s als Abbott, Merck, Pfizer, Squibb en Winthrop. Ook de eerder zo afwijzende Canadezen van Connaught in Toronto gaan meedoen. Terwijl de aanpak in Engeland kleinschalig blijft en de gebruikte technologie helemaal die van Florey en Heatley is, gaat Amerika van de ene doorbraak naar de anderebij de industriële productie. De kweekvloeistof wordt aanzienlijk verbeterd en de schimmel uit de rotte meloen (Pennicillum chrysogenum) wordt het producerende organisme. Fermentatie gebeurt nu in grote geroerde tanks, waardoor schaalvergroting aanzienlijk gemakkelijker wordt. Vooral Pfizer slaagt erin allerlei praktische problemen hierbij op te lossen; zoals intensieve beluchting met steriele lucht om de groeiende schimmel voldoende zuurstof te bezorgen en overdadige schuimvorming te onderdrukken.
De geproduceerde hoeveelheden stellen de gewenste kilo van Florey verre in de schaduw: 300 gram in het eerste halfjaar van 1943 (voldoende voor 180 ernstig zieke patiënten), 15 kilo in de tweede helft en 75 kg per maand in 1944 in de aanloop naar D-Day, voldoende voor 40.000 soldaten. Aan het einde van de oorlog maakt Pfizer de helft van alle penicilline ter wereld en is de prijs per patiënt (ca. 1 gram voor een kuur) gedaald van $200 naar $6. Voor de administratie: in 1951 is de productie 21 ton/maand en in 1978 250 ton/maand. De prijs is intussen gedaald tot onder $100 per kilo. Achteraf is het penicillineproject terecht vergeleken met het Manhattanproject waarmee de atoombom ontwikkeld werd.
Testen in oorlogsomstandigheden
Halverwege 1943 gaat Florey met enkele collega’s naar de geallieerde troepen in Noord-Afrika om penicilline in oorlogsomstandigheden te testen. De resultaten zijn prima en stellen die van de sulfa’s in de schaduw. De praktijkervaring met honderden gevallen blijkt van onschatbare waarde. Ze leren dat ze een wond zo snel mogelijk moeten behandelen met penicilline, en hoe lang de kuur moet zijn. Behandeling van gonorroe, een groot probleem, is heel succesvol; penicilline is hier van grote waarde omdat er steeds meer resistentie tegen de sulfa’s ontstaat. Tekorten aan penicilline komen steeds minder voor. Maar moeten gewonde soldaten nu voorrang hebben boven lijders aan gonorroe? Die vraag leidt tot een verrassend antwoord van het hoogste niveau. ‘Verspilling van dit kostbare medicijn moet ten koste van alles worden vermeden. Het moet worden toegepast voor het grootst mogelijke militaire voordeel,’ aldus Churchill. Dus krijgen de lijders aan gonorroe voorrang. Niet veel later loopt Churchill een gevaarlijke longontsteking op tijdens zijn reis door het Midden-Oosten en Noord-Afrika. Het sprookje dat zijn snelle genezing te danken is aan penicilline heeft lange tijd stand gehouden. Hij genas door een sulfa!
Erkenning
Op 25 oktober 1945 ontvangt Fleming het volgende telegram uit Zweden: Het Karolinska Instituut heeft besloten de Nobelprijzen voor fysiologie en geneeskunde voor dit jaar toe te kennen aan u, doctor Chain en professor Florey gezamenlijk voor de ontdekking van penicilline en zijn genezende werking in verschillende infectieziektes.
Aan deze toekenning gaat veel discussie en correspondentie vooraf; ingegeven door de overdreven publieke aandacht voor Fleming en de opvallende acties van het St Mary’s hospitaal. Het team in Oxford is er af en toe moedeloos onder. Florey houdt de rug recht. Fleming doet in zijn lezingen af een toe een poging de belangrijke inbreng van Oxford niet te vergeten, maar pers en publiek wijten dat aan zijn bescheidenheid. Chain kan het nieuws uren lang niet geloven. Later maakt hij zich boos over de miljoenen die de industrie aan het middel verdient, terwijl de onderzoekers altijd vreselijk veel moeite hebben moeten doen om geld bij elkaar te schrapen. Het Nobelcomité in Zweden heeft het drietal al vanaf 1943 in het oog en is goed op de hoogte van de werkelijke verhoudingen. Maar ze hebben gewacht tot 1945 met de toekenning vanwege de oorlogsomstandigheden, en het beperkte aantal behandelde patiënten. De Nobelprijs is een welverdiende beloning voor Fleming, Florey en Chain. Maar Heatley, de man met de gouden handjes zonder wie penicilline niet ontwikkeld zou zijn, blijft met lege handen achter. Volgens de regels van het Nobelprijscomité mogen maximaal drie mensen de prijs ontvangen.
Bronnen:
Wikipedia: alle genoemde eigennamen en producten
The Mould in Dr Florey’s Coat. Eric Lax, Abacus 2004. ISBN 978-0349-11768-3
Discovery and Development of Penicillin, International Historic Chemical Landmark, ACS, November 1999