De eerste en meest spectaculaire periode in de vroege ontwikkeling van penicilline loopt op zijn einde. De samenloop met de Tweede Wereldoorlog heeft alles extra zwaar aangezet. We sluiten deze periode af met een doorkijkje naar de verdere lotgevallen van de hoofdrolspelers. En met de ontwikkeling van penicilline buiten Engeland en de VS tijdens de oorlogsjaren. Vooral de gebeurtenissen in Nederland zijn indrukwekkend.
Project ‘100 jaar antibiotica’
Aflevering 23. Ere wie ere toekomt?
Aflevering 24. Chemische formules
Aflevering 25. Omzien en doorgaan
Aflevering 26. Penicilline ontwikkeling buiten de USA en UK
Aflevering 27. Penicilline ontwikkeling in Nederland
Ernst Chain. Zijn opmerkingen over arme onderzoekers en rijke industriëlen begonnen aan gewicht te winnen. Zijn voorspelling dat Engeland royalty’s aan de Amerikanen zou moeten betalen voor penicilline productie kwam uit. Andrew Moyer, Heatleys collega in Peoria, kreeg in Engeland patent op zijn productieproces met ondergedompelde schimmels (als overheidsmedewerker kon hij in Amerika geen patent op zijn naam krijgen). Grote verontwaardiging in Engeland, met een veranderende visie van academische onderzoekers op patenten als gevolg. Dit gaf de aanzet tot de oprichting van het nationaal instituut voor research en ontwikkeling (NRDC) met oog voor het patenteren van academische resultaten. Chain verliet Oxford in 1948 voor een periode van 16 jaar; hij leidde in Rome een instituut voor penicillineonderzoek. In 1961 werd hij hoogleraar biochemie aan het Imperial College in Londen en in 1969 werd hij geridderd. In 1971 ging hij in Ierland wonen, maar hij hield veel adviseurschappen en lidmaatschappen aan, waaronder een bestuursfunctie aan het Weizmann Instituut in Israël. Hij overleed in 1979 op 73-jarige leeftijd.
Alexander Fleming. Zijn populariteit kreeg vleugels; eredoctoraten, medailles, prijzen en titels, waaronder die van ‘grote medicijnman’ van een Indiaanse stam. Zijn bescheiden optreden werd alleen maar in zijn voordeel uitgelegd. Straten, instituten, stichtingen en researchfondsen werden naar hem genoemd. Veel was er te doen over de oprichting van het Penicillin Memorial Fund met de hertog van Edinburgh als beschermheer. Het zou veel geld voor onderzoek genereren en Oxford dreigde buiten de boot te vallen. Het was al een strijdpunt of de naam Fleming in de titel van het fonds zou worden opgenomen. Fleming overleed in Londen in 1955, evenals Chain op de leeftijd van 73 jaar. Zijn as werd bijgezet in St Pauls Cathedral bij 200 andere Britse helden. Veel goede doelen organisaties zijn naar hem genoemd, zoals het Fleming Fund opgericht in 2016 om nieuwe antibiotica te ontwikkelen. Dat is belangrijk, aldus het prospectus van deze stichting, omdat rond 2050 meer dan 10 miljoen mensen per jaar zullen sterven als gevolg van resistentie.
Howard Florey. Het gezin werd in 1945 weer herenigd toen de kinderen terugkwamen uit de VS, en veel fijne jaren volgden. Florey kreeg vele eredoctoraten en bereikte de hoogste positie die een onderzoeker in Engeland kan bereiken: voorzitter van de Royal Society. In 1963 werd hij president van Queens College in Oxford, één van de meest prominente posities aan de universiteit met recht op een prachtig appartement en een bloementuin. In 1965 werd hij in de adelstand benoemd tot baron. Hij maakte zich toenemend zorgen over de groei van de wereldbevolking en zag zijn penicilline als één van de oorzaken. Zijn vrouw Ethel overleed in 1966 en hij trouwde met Margaret Jennings in 1967. Weer een jaar later kwam hij te overlijden aan een hartaanval. Hij was pas 69. De kerk in zijn woonplaats Old Marston bracht een plaquette voor hem aan, maar wel aan de buitenmuur vanwege zijn ongelovige levensovertuiging. De Westminster Abbey was minder schijnheilig.
Norman Heatley. In Oxford had Heatley nooit mee kunnen doen aan een diner of groot feest. Er moest gewerkt worden. In de overwegingen rond de Nobelprijzen voor Chain en Florey kwam zijn naam niet voor. Florey dacht eraan om het geld van de Nobelprijs te delen met de naaste medewerkers, maar het comité raadde dit af: het bedrag zou te klein worden om enige blijvende indruk te maken. De blauwe kristallen wijnglazen die Florey uit Zweden voor hem meebracht bleven ongebruikt: je kon de kleur van de wijn er niet in zien. Naderhand werkte hij enkele maanden met Edward Abraham aan de uitvinding van cefalosporines (voor een deel de latere opvolgers van penicilline). Abraham had veel geleerd van de geschiedenis van penicilline en patenteerde zijn vindingen. Hij bood Heatley een deel van de eventuele opbrengsten aan. Die weigerde, want zijn bescheiden academische salaris was voldoende om prettig te kunnen leven in een gelukkig huwelijk. Hij liep een deel mis van wat nu meer dan 100 miljoen pond zou zijn geweest. Zijn grote moment kwam in 1990 bij de herdenking van 50 jaar penicilline. Hij kreeg een eredoctoraat in de medicijnen, het eerste in de 800-jarige geschiedenis van de universiteit van Oxford. Hij overleed op de leeftijd van 92 jaar in 2004.
Magaret Jennings. In alle verhalen over penicilline komt Margaret maar weinig op de voorgrond. Ze was evenwel onmisbaar voor Florey. Ze deed veel van het wetenschappelijke werk, zoals dierproeven om de toxiciteit van penicilline vast te stellen. Ze leverde haar belangrijkste prestatie als assistente van Florey bij zijn correspondentie. Ze heeft hem veel ellende bespaard door het formuleren van veel teksten in goed Engels en nette bewoordingen. Daarnaast was ze het aanspreekpunt voor hem bij zijn huwelijksproblemen met Ethel. Hoewel het huwelijk niet echt slecht was en de relatie met de (klein)kinderen heel goed, gaf de doofheid van Ethel veel problemen. Het huwelijk tussen Howard en Margaret kwam na het overlijden van Ethel in 1966 dan ook niet als een verrassing. Ze gaf jarenlang college pathologie in Oxford, en door haar huwelijk met Florey werd ze tot barones bevorderd. Margaret overleed in 1994 in de leeftijd van 90 jaar.
Naast deze vijf hoofdrolspelers zijn er tientallen anderen geweest die een onmisbare rol hebben gespeeld bij de ontwikkeling van penicillines. Vooral vele Amerikanen, uit industrie en overheid, hebben belangrijke bijdragen geleverd aan het grootschalige succes. De ervaringen met penicilline in het Amerikaanse leger in WO II zijn daarbij ‘onmisbaar’ geweest. Ze hebben ons de grote de klinische waarde van het geneesmiddel laten zien bij de behandeling van vele gewonden, en bij infecties door streptokokken, stafylokokken, gonokokken en de veroorzaker van syfilis.
Bronnen:
Wikipedia: alle genoemde eigennamen en producten
The Mould in Dr Florey’s Coat. Eric Lax, Abacus 2004. ISBN 978-0349-11768-3
Discovery and Development of Penicillin, International Historic Chemical Landmark, ACS, November 1999