Bij Gist zijn er drie hoofdrolspelers in de succesvolle ontwikkeling van antibiotica. Professor Kluyver als adviseur. François Gerard Waller als bedrijfsleider. En doctor Andreas Querido. Querido (1922) is verreweg de jongste. Hij heeft zijn opleiding gehad op het Pasteur Instituut en is net voor de oorlog begonnen als internist aan het AZL in Leiden. Op voordracht van Kluyver is hij tevens adviseur bij Gist. De bezetter dwingt hem vanwege zijn Joodse afkomst, over te gaan van het AZL naar het Nederlands Israëlitisch Ziekenhuis in Amsterdam.
Project ‘100 jaar antibiotica’
Aflevering 26. Ontwikkeling van penicilline buiten VS en VK
Aflevering 27. Ontwikkeling van penicilline in Nederland
Aflevering 28. Het succes van Bacinol
Aflevering 29. De Gist; van illegaal naar wereldspeler
Aflevering 30. Cefalosporines
Gist als katalysator
De activiteiten staan in de oorlogsjaren uiteraard op een laag pitje. De sterke internationale positie in gist komt abrupt aan zijn eind. De vraag naar gist is beperkt, maar wel de reden dat de bezetter de fabriek als onmisbaar beziet voor de voedselvoorziening. De productie van Vitamine C in opdracht van de overheid is een welkome nieuwe activiteit die nieuwe kennis in de chemie en fermentatie met zich mee brengt. Gist heeft een eerste klas reputatie in onderzoek, vooral fermentatie en microbiologie en alle bijbehorende ondersteunende vakgebieden (instrumenten, glaswerk, productie apparatuur). De goede relaties met de TU Delft komen uiteraard zeer van pas. Verder staat geheimhouding hoog in het vaandel. De goede arbeidsomstandigheden en een gevoel van saamhorigheid zijn bekend uit de historie van Gist; ze blijken in de oorlogsjaren van eminent belang. Daardoor zijn vele medewerkers gespaard gebleven voor verplichte diensten voor de bezetter; ook al doordat het bedrijf wordt beschouwd als essentieel voor de voedselvoorziening.
Het eerste begin
Volgens een naoorlogs relaas van Waller in de Fabrieksbode kijkt Gist in 1943 voor het eerst naar penicilline. Ze hebben dan alleen de beschikking over een publicatie van Fletcher uit 1929. Rond Dolle Dinsdag (5 september 1944) hebben ze volgens Waller een kleine hoeveelheid van een preparaat waarvan ze hopen dat het penicilline is. Een andere zegsman, Elema, dateert het begin van het onderzoek pas in 1944. De aanleiding zou een radio-uitzending uit Engeland zijn, en een strooibiljet van de geallieerden gedropt door de Engelse luchtmacht, de Vliegende Hollander. Het archief van de BBC laat zien dat ze drie uitzendingen hebben gewijd aan het werk in Oxford, met voldoende details om een ingewijde in staat te stellen aan de slag te gaan. En er is een radio-ontvanger in de Gistfabriek. Het strooibiljet is waarschijnlijk de Wervelwind geweest; in een exemplaar gedropt in de nacht van 24 op 25 april 1944 staat een artikel over penicilline.
Hebben deze spannende gebeurtenissen inderdaad de ontwikkeling van Bacinol in gang gezet? Bacinol is de codenaam voor het werk bij Gist aan penicilline. Ja, daarvoor is voldoende historisch bewijs. Daarnaast is Gist goed op de hoogte van de meeste ontwikkelingen, vooral via de nauwe relatie met Kluyver. Wellicht is het grootste probleem wel, de juiste richting voor het onderzoek te vinden zonder te veel discussie met allerlei vakgenoten.
Toeval, serendipiteit, voorzienigheid; wie het weet mag het zeggen
Hoe dan ook, toeval blijft een rol spelen. Het is wel heel bijzonder hoe via Querido de zo belangrijke publicatie uit het Schweizerische Medizinische Wochenschrift van 10 juni 1944 bij Gist terecht komt. Querido wordt, als Jood, in januari 1943 met vrouw en baby door de Duitsers geïnterneerd in Barneveld. Op 28 september 1943 worden ze doorgestuurd naar Westerbork. Volgens Gist is Querido een voor hen onmisbare medewerker; ze hebben toestemming van de bezetter om contact met hem te onderhouden, ook in Barneveld en Westerbork.
Op 4 september 1944 zal het gezin worden overgebracht naar het concentratiekamp Theresienstadt. Maar vóór dit vertrek krijgt Querido twee dagen verlof, onder meer om Gist te bezoeken; het gezin blijft in Westerbork. Tot zijn grote verrassing loopt hij op het Centraal Station van Amsterdam een collega, dr Simon van Creveld, tegen het lijf; ze wisselen alle nieuwtjes uit. Tot zijn nog grotere verrassing beschikt zijn vriend over een origineel exemplaar van het Zwitserse tijdschrift met het cruciale artikel over penicilline. Hij krijgt het tijdschrift mee en laat het kopiëren bij Gist, die ervoor zorgen dat het origineel terug gaat naar de eigenaar. Het gezin Querido overleeft de oorlog en in juni 1945 komt hij terug bij Gist. Na ondertekening van een nieuwe geheimhoudingsovereenkomst (dat wel) mag hij het eerste flesje met Bacinol zien.
Verbazingwekkend tempo
De eerste rapporten over het werk aan Bacinol binnen Gist gaan over de periode maart tot juni 1944. Ze laten zien hoe goed men op de hoogte is, al zijn er nauwelijks referenties naar Engelse of Amerikaanse bronnen. Vanaf 19 januari 1944 gaat er een gestage stroom aan schimmelmonsters (de meeste van hen penicillinestammen) van het CBS naar Delft. Het CBS biedt aan ze gratis te leveren, maar Gist gaat daar niet op in. De resultaten volgen elkaar in een verbazingwekkend tempo op. In drie maanden tijd maakt men de keuze voor de stam om mee verder te werken, Penicillium baculatum Westling. In die drie maanden reproduceren ze ook de resultaten van Fleming. In het voorjaar van 1944 hebben ze de beschikking over een kleine hoeveelheid goudbruin poeder met een zuiverheid van 50%.
De maanden tot de bevrijding in mei 1945 gaan heen met het regulaire testwerk. Zoals tests op muizen (onder andere), het uitzoeken van de beste condities voor een productieve fermentatie, een eenvoudiger winning en analyse van de zuiverheid. Melkflessen zijn in de gegeven omstandigheden de beste fermentoren; ook al omdat het niet erg zal opvallen als er ineens meer melkflessen naar de fabriek gaan. Maar wanneer men in augustus 1944 voldoende goed materiaal heeft, wordt men zenuwachtig dat de bezetters iets zullen ontdekken. Het werk wordt getemporiseerd tot in de hongerwinter. Eind april 1945 beschikt Gist over enkele ampullen Bacinol. Maar hoe zou het zich meten met het Engels/Amerikaanse product?
Bacinol ≡ Penicilline
Kort na de bevrijding krijgt Gist een Amerikaans monster penicilline in handen. Eén van de mogelijkheden is dat Amerikaanse penicilline samen met voedsel op vliegbasis Ypenburg is gedropt in mei 1945; maar we kunnen de betrouwbaarheid van dit verhaal niet vaststellen. Gebruik en distributie zijn dan geheel in handen van het geallieerde leger; verstrekking aan burgers is nagenoeg verboden. Een andere mogelijkheid is dat penicilline afkomstig is van militaire artsen. Op 8 mei 1945 wordt Delft door het Canadese leger bevrijd. We weten dat hun artsen af en toe penicilline verstrekken aan lokale huisartsen of ziekenhuizen voor ernstig zieke burgers. Hoe dan ook, Gist legt de hand op een Amerikaans monster. En dan stellen ze vast dat dit identiek is aan hun Bacinol. In november 1945 komt de bekroning op het werk: de patiënt Maria Geene herstelt van een levensbedreigende infectie dank zij de Bacinol van Gist.
In feite heeft het gemotiveerde team van Gist in korte tijd een prestatie geleverd die zich kan meten met de resultaten van het Oxford team. Verantwoordelijk hiervoor zijn vooral Kluyver, Querido en Westerdijk van het CBS. Samen met toegewijde medewerkers van Gist als Waller, Stryk, Stheeman, Rombouts en hun collega’s. In 2005 verschijnt over deze periode het proefschrift van Marlene Burns; een uitermate goede en vooral uitvoerig gedocumenteerde bron voor de ontwikkeling van penicilline buiten het VK en de VS.
Geraadpleegde bronnen:
Wikipedia: alle genoemde eigennamen en producten
The development of penicillin in the Netherlands 1940-1950:The pivotal role of nv Nederlandsche Gist- en Spiritusfabriek, Delft; Marlene Burns, PhD thesis. Department of History, University of Sheffield, september 2005
Stoelinga PJW, Berdon WE, Cohen MM Jr. 2013. The extraordinary career of Professor Dr. Simon van Creveld. Am J Med Genet Part A. 9999: 1–12)