Een nieuw boek van journalist Don Saladino vraagt onze aandacht voor de steeds grotere eenvormigheid van eetgewoonten op de wereld. Met grote gevaren voor onze voedselgewassen. De genetische diversiteit van voedselgewassen daalt heel snel.
De ondergang van de Gros Michel
Neem als voorbeeld de banaan. Er zijn meer dan 1.500 soorten bananen op de wereld. Maar internationaal wordt maar één soort verhandeld: de Cavendish. Zo lang als het duurt! Want de voorganger van de Cavendish, Gros Michel, werd bijna helemaal van de kaart geveegd door de Panamaziekte, veroorzaakt door een schimmel, in de jaren 1950. Een nieuwe soort, de Cavendish, leek immuun voor de schimmel – totdat vanaf 2008 ook hier besmettingen opdoken. Uiteindelijk ondergaat deze soort misschien hetzelfde lot als de Gros Michel.
Misschien is dit niet heel wereldschokkend. Grote delen van de wereld kunnen heel goed leven zonder bananen. Maar het telen van een nieuwe soort duurt wel even. Kwekers, handelaren en consumenten zullen een soort willen hebben die net zo productief en smakelijk is als de Cavendish. En zelfs al zouden we het een tijdje met minder (d.w.z. duurdere) bananen moeten doen, dan nog zal er geen wereldwijde hongersnood optreden. In dit geval zijn er nog wilde bananen die we kunnen gebruiken om nieuwe soorten te telen. De genenvoorraad waaruit we kunnen putten is nog vrijwel intact.
Een uniformering als nooit tevoren
Maar bij grote voedselgewassen is dit alles misschien totaal anders. Wij mensen hebben in slechts anderhalve eeuw de genenvoorraad enorm teruggebracht. Zoals Saladino zegt in The Guardian: ‘de bron van veel voedsel – zaden – wordt gecontroleerd door slechts vier bedrijven; de helft van alle kazen worden genaakt met bacteriën en enzymen afkomstig van één bedrijf; een op de vier biertjes komt van één brouwer; van de VS tot China komt het meeste varkensvlees van slechts één soort varkens (…). Zo eenvormig is de voedselproductie nog nooit geweest.’
Veelvormigheid in gevaar
Ja, misschien zijn onze persoonlijke eetgewoonten wel veel gevarieerder geworden. Waar we ook leven, we kunnen nu putten uit vele tradities. We kunnen eten op de Europese of Amerikaanse manier, of Chinees of Indisch. Maar voor de veelvormigheid op de wereld geldt: we kunnen dat bijna overal doen. ‘Veelvormigheid’ is zó algemeen geworden dat de wereld van het voedsel veel eenvormiger is geworden.
Zoals Saladino schrijft: ‘van de 6.000 plantensoorten die de mensheid in de loop der eeuwen heeft gegeten, zijn er nu nog voornamelijk negen over. Daarvan geven slechts drie gewassen – rijst, tarwe en maïs – ons 50% van al onze calorieën. Voeg daaraan toe aardappel, haver, palmolie, soja en suiker (uit bieten en riet), en we komen al op 75% van alle calorieën die ons voeden. Duizenden voedselsoorten worden bedreigd of zijn al uitgestorven, maar een klein aantal is nu dominant geworden.’ Kijk bijvoorbeeld naar soja. Tot in de jaren 1970 vrijwel onbekend buiten Azië. Nu een van de meest verhandelde voedselgewassen. Niet alleen mensen eten soja – we geven het ook aan onze varkens, kippen, koeien en kweekvissen.
De nieuwe kwetsbaarheid
Bovendien, zegt Saladino, er is ook veel verlies aan diversiteit geweest bínnen elk gewas. Veel daarvan is veroorzaakt door de Groene Revolutie. Om miljoenen mensen te redden van de hongerdood in de jaren 1950 en 1960 hebben onderzoekers het gebruik van zeer productieve soorten bevorderd, groeiend op veel kunstmest. ‘Duizenden traditionele soorten werden vervangen door een klein aantal hoogproductieve gewassen.’
Maar dit houdt het gevaar in van verstoringen, zoals altijd wanneer diversiteit verloren gaat. Wat kunnen we doen als de meest gebruikte tarwe- of rijstsoorten vatbaar blijken voor een schimmel, zoals we hebben gezien met bananen? Hebben we dan de beschikking over net zo productieve maar minder kwetsbare variëteiten? Waarschijnlijk niet. We zouden terug moeten gaan naar de wilde soorten. Daar zouden we variëteiten moeten vinden met resistentie tegen het betreffende probleem. De genen die daarvoor verantwoordelijk zijn inbrengen in de productieve soort. Waarschijnlijk met genetische modificatie, verreweg de snelste techniek op dit gebied. En dan nog duurt dat vele jaren. Kunnen we in de tussentijd de wereld dan nog voorzien van voldoende voedsel?
Bescherm onze voedselgewassen en eetgewoonten
We moeten de met uitsterven bedreigde voedselgewassen beschermen en vieren. Zoals ook de traditionele variëteiten van onze grote gewassen. Saladino begint zijn artikel met een verhaal over een bedreigde tarwesoort die hij zag op de hoogvlakte van Oost-Anatolië (Turkije), Kavilca geheten. Dit gewas is volkomen aangepast aan zijn omgeving. Het groeit heel goed waar het zó koud en vochtig is dat moderne voedselgewassen er niet zullen slagen. Als we ooit in zulke omstandigheden terecht komen, moeten we de beschikking hebben over Kavilca. Maar er zijn nog maar een paar akkers van over. Deze soort heeft hier 10.000 jaar gegroeid, 400 generaties lang. In 6 generaties is deze bijna uitgestorven geraakt. Zoals bere barley, een gerstsoort die perfect aangepast is aan het klimaat van de Orkneys, eilanden ten Noorden van Schotland. En murnong, een voedzame wortel uit Australië. Veel andere soorten zijn al verdwenen – dus we moeten nu in actie komen.
Niet alleen wilde diersoorten worden dus bedreigd met uitsterven, ook voedselgewassen. Vanaf de jaren 1960 wordt een rode lijst bijgehouden van bedreigde soorten, zowel planten als dieren. Opgesteld door de IUCN, International Union for Conservation of Nature; met bijna 30.000 bedreigde soorten. In de jaren 1990 nam de Slow Food Movement uit Italië het initiatief voor de Ark van de Smaak. Deze bestaat niet alleen uit voedselgewassen en lokale producten, maar ook uit bereide gerechten. Op het moment, schrijft Saladino, zitten er 5.312 gerechten uit 130 landen in de Ark, met 762 producten op een nog te beoordelen wachtlijst. Iedereen kan voedsel uit onze omgeving helpen redden dat bedreigd wordt, of het nu een appelsoort is of een lokale kaas. Deze zijn het waard, te worden gered. We moeten onze voedselsoorten bewaren. Niet alleen bij wijze van verzekering; ook vanwege het plezier dat we eraan kunnen beleven.
Interessant? Lees dan ook:
Duurzame landbouw: een paar ontwikkelingspaden
Redden van de Amerikaanse kastanje met genetische modificatie
Voedselbos: voedsel produceren in biodiversiteit