De bestrijding van lepra kent een eeuwenlange geschiedenis. Ooit een straf van God, leidend tot sociale uitsluiting. Later een goed te behandelen infectie mits tijdig ontdekt. Al in 1873 toont de Noorse arts Armauer Hansen aan dat de bacterie Mycobacterium Leprae de veroorzaker is. Lepra of melaatsheid wordt dan ook wel de ziekte van Hansen genoemd.
Project ‘100 jaar antibiotica’
Aflevering 38. 1980-2000, nieuwe successen of toch niet?
Aflevering 39. TBC
Aflevering 40. Lepra
Aflevering 41. Keelpijn, snotneus en andere ongemakken
Aflevering 42. Discutabele toepassingen
De leprabacterie groeit erg langzaam, wordt van mens tot mens verspreid via de lucht en gedijt het beste bij 300C. Ze komt daardoor bij infecties het meeste voor in de koudste delen aan de buitenkant van ons lichaam. De ziekte leidt tot (ernstige) misvormingen aan de huid en tot aantasting van de perifere zenuwen. Door de langzame groei is de incubatietijd enkele jaren, soms wel tot 20 jaar. Overigens: de verdubbeltijd is 12-14 dagen. We beschikken niet over een test op besmetting met lepra; ook vaccins werken nauwelijks. Wel beschikken we nu over goed werkende medicijnen.
Het werk van Alice Ball op Hawaii
De moderne behandeling van lepra begint rond 1915 met het bewonderenswaardige en moedige werk van Alice Ball (1892-1916). Na een opleiding in de farmacie en de farmaceutische chemie aan de Universiteit van Washington behaalt ze op 23-jarige leeftijd haar master in de chemie aan de universiteit van Hawaii. Ze wordt direct tot docent benoemd – en dat als Amerikaanse van Afrikaanse afkomst. Iets kunnen betekenen voor de lepralijders is van jongs af aan haar passie.
Hawaii kende een notoire kolonie voor deze patiënten. Ze werkt met een olie afkomstig van de chaulmoogra boom (Hydnocarpus wightianus), die al eeuwenlang als suspensie in gom op de huid wordt toegepast in veel Zuidoost Aziatische landen. De werking is matig en mevrouw Ball ontwikkelt een injecteerbare vorm, waarvan ze een betere werking verwacht. Die verwachting komt uit. De zaadkernen van de chaulmoogra boom bevatten flinke hoeveelheden vetzure esters, waaronder een aantal bijzondere met een cyclische groep aan het einde van een lange koolstofketen (hydnocarpic zuur, chaulmoogric zuur en gorlic zuur). Alice Ball zet de vettige natuurlijke esters om in de voor injecties beter hanteerbare ethylesters. De Britse firma Burroughs Wellcome (nu onderdeel van GSK) gaat later over op het wateroplosbare natriumzout en brengt dit in de jaren 1920 tot 1940 op de markt onder de naam Alepol.
Alice Ball komt op 24 jarige leeftijd op tragische wijze om het leven door chloorgas tijdens een mislukt experiment op haar college. De resultaten van haar werk zijn dan nog niet gepubliceerd en haar baas, de decaan en chemicus Arthur Dean, gaat er mee aan de haal. Hij publiceert onder zijn naam, noemt haar totaal niet en verdient goed geld met de handel in haar vinding. Hij verbindt er zelfs zijn naam aan. Eén van de andere begeleiders van Alice, de chemicus Harry Hollmann, zet een en ander recht in een publicatie in 1922. In 2000 plaatst de Universiteit van Hawaii een plaquette voor haar voor een chaulmoogra boom op de campus. Maar pas in 2019 krijgt ze de eer die haar echt toekomt. Samen met de naam van Florence Nightingale en Marie Curie wordt haar naam gebeiteld in de ‘wall of fame’ van de London School of Hygiene & Tropical Medicine waar sinds 1929 al 23 geleerde mannen worden gememoreerd. Haar naam leeft tevens voort in de omschrijving van haar vinding als de Ball methode. Dank zij haar konden duizenden patiënten hun leven weer oppakken in hun oude omgeving, verlost van de ellende van verbanning.
Nieuwe medicijnen tegen lepra
Bij antibiotica zien we vaak een ontwikkeling van natuurlijke naar semisynthetische geneesmiddelen, en tenslotte naar volledig synthetische middelen. Deze rode draad vinden we ook terug bij de behandeling van lepra. Zo zien we in 1940 het middel Dapson op de markt verschijnen; resultaat van onderzoek aan de sulfa’s in Frankrijk en Engeland. Het was overigens al in 1938 geoctrooieerd door IG Farben. Tot 1960 is dit het beste middel tegen lepra; daarmee wordt de Ball methode obsoleet. Maar al vrij snel treedt resistentie op en dit wordt een beperking. Voor lepra infecties worden tegenwoordig combinaties van geneesmiddelen gebruikt: dapson samen met rifampicine en clofazimine. Dapson staat nog steeds op de WHO lijst van essentiële geneesmiddelen. In de bestrijding van malaria worden kortstondig (2003-2008) goede resultaten behaald in combinatie met het oude en goedkope antimalariamiddel chlorproguanil. Maar een ernstige vorm van bloedarmoede als bijwerking staat verdere toepassing in de weg.
Rifampicine en clofazimine zijn voorbeelden van de grote reeks aan antibiotica die na 1950 zijn ontdekt of ontwikkeld. Rifampicin wordt door een bodembacterie Amycolatopsis mediterranei aangemaakt en behoort tot de familie van de macroliden. Het is in 1957 gevonden in een pijnboombos aan de Riviera en in 1965 door het Franse LePetit op de markt gebracht als anti tbc medicijn. Clofazimine is een volledig synthetisch product, voor het eerst gesynthetiseerd aan het Trinity College in Dublin. Als tbc bestrijder is het niet erg effectief, zoals men hoopte, maar in 1959 ontdekt Y.T. Chang (National Institutes of Health, Bethesda, Maryland) de goede werking tegen lepra. In 1969 brengt het Zwitserse Novartis het product onder de merknaam Lamprene op de markt.
Waar zijn we nu?
Hebben deze medicijnen de oudste ziekte, zoals lepra vaak wordt genoemd, nu de wereld uit geholpen? De vooruitgang is groot. In de jaren ‘80 van de vorige eeuw zijn er nog rond 5 miljoen gevallen. Rond de eeuwwisseling zijn het er 600.000. Nu is dat gedaald tot onder de 200.000, waarvan meer dan de helft in India.
Deze dalende de lijn is in 1991 voor de WHO voldoende veelbelovend om een programma op te zetten met als doel lepra in 2000 te elimineren. Nauwkeuriger gezegd: minder dan één geval per 10.000 mensen. Dit doel is gehaald, maar de ziekte is verre van uitgeroeid. Eind 2019 tellen we 177.175 leprapatiënten, inderdaad ruim onder de 1 per 10.000. De daling zet wel door met 1 tot 2 % per jaar. In minder dan 10 landen is de ziekte nog endemisch.
Geraadpleegde bronnen:
Wikipedia: alle genoemde eigennamen en producten
S.T.E.A.M. Empowered: Alice Ball, Chemist (steamempowered.blogspot.com)