De grote successen van de sulfa’s, de pen’s de cef’s en al die andere prachtige middelen tegen infecties hebben uiteraard veel onderzoek gestimuleerd naar andere toepassingen. Vooral andere soorten infecties, zoals chronische ontstekingen, zijn uitvoerig onderzocht. Ook kanker en dementie. Antibiotica worden bovendien niet alleen gebruikt bij de mens, maar ook bij dieren, inclusief de toepassing in veevoer als groeibevorderaar. Zie de volgende aflevering. Antibiotica worden ook gebruikt in verf om bacterievrije oppervlakken te creëren, in vele huishoudelijke producten, en in brouwerijen om bij alcoholfermentatie een ongewenste bacteriële besmetting te voorkomen. Helaas hebben vrijwel al deze toepassingen meer nadelen dan voordelen, want ze bevorderen resistentie.
Project ‘100 jaar antibiotica’
Aflevering 40. Lepra
Aflevering 41. Keelpijn, snotneus en andere ongemakken
Aflevering 42. Discutabele toepassingen
Aflevering 43. Veterinair gebruik
Aflevering 44. Neergang van de moderne farma I: 1960-1980
De prostaat
Chronische ontsteking van de prostaat is voor veel oudere mannen een lastige zaak; deze wordt echter (waarschijnlijk) niet door bacteriën veroorzaakt. Toch kan een dagelijkse kleine dosis antibiotica voor verlichting zorgen. Andere chronische ontstekingen, zoals chronische vermoeidheid, fybromyalgie, de ziekte van Lyme, sarcoïdose en reumatische artritis hebben misschien een bacteriële oorzaak, waarbij antibiotica kunnen helpen. Eén theorie is dat de bacteriën zich in deze gevallen nestelen in de lichaamscellen en daardoor minder goed te bereiken zijn door ons immuunsysteem. Maar ook hier kan behandeling met antibiotica problematisch zijn, vanwege mogelijke schade aan de mitochondriën. Deze energiefabriekjes zitten in elke cel van ons lichaam; ze zijn zelf van bacteriële oorsprong en daarom gevoelig voor diverse antibiotica.
Om erger te voorkomen
Antibiotica lijken van nut te zijn bij de behandeling na een beroerte, het verlagen van aanvallen van multiple sclerose en het milder maken van de gevolgen van de ziekte van Huntington. Er zijn geen duidelijke uitkomsten bij gebruik bij atherosclerose. Bij de behandeling van chronische ontstekingen zijn probiotica nuttiger. Deze meer holistische benadering is al meer dan 100 jaar oud en ontwikkeld door Elie Mechnikov. De achterliggende gedachte is dat het einde van het leven vaak wordt veroorzaakt door een haperend immuunsysteem. De chronische aanwezigheid van bacteriën in ons lichaam (ze zijn er immers altijd en overal) overbelast het immuunsysteem. Uiteindelijk slaagt dit er niet meer in, de gevaarlijke varianten uit te schakelen. Het gebruik van probiotica, vooral melkzuurbacteriën in gefermenteerde zuivelproducten, zorgt voor een minder belastende bacteriepopulatie in ons lichaam. In de eerste plaats in het maag-darm kanaal. Mechnikov werkte onder meer aan het Pasteur Instituut. In 1908 kregen hij en Paul Ehrlich de Nobelprijs voor hun werk aan beter inzicht in ons immuunsysteem. Zijn werk leidt tot de aanbeveling om acute infecties te behandelen met antibiotica en chronische met probiotica. In toekomstige afleveringen gaan we dieper in op de gevolgen voor ons wel en wee van de microflora in en op ons lichaam. Deze organismen zijn aanzienlijk belangrijker dan ooit gedacht en volstrekt onmisbaar.
Kanker
In het moeizame onderzoek naar oorzaken en genezing van kanker zijn antibiotica uiteraard niet buiten beschouwing gebleven. Er zijn aanwijzingen dat borstkanker bevorderd kan worden door antibiotica. Er zijn ook positieve berichten, zij het nogal vaag. Sommige antibiotica grijpen in op de celdeling en kunnen daardoor ook worden gebruikt om groei van kankercellen af te remmen. Een bekende bijwerking is dat ze deling van alle snelgroeiende cellen belemmeren, zoals die in haren en nagels. Hierbij worden gebruikt: bleomycine, mitomycine, doxorubicine en dactinomycine.
Bleomycine is afgeleid van een eiwit en heeft een tamelijk unieke structuur. Het grijpt in bij de reproductie van het DNA en is behoorlijk toxisch. En dat staat vrijwel alle andere toepassingen in de weg.
Mitomycines zijn natuurproducten uit de grote streptomycine familie, gemaakt door bacteriën. Opnieuw een voorbeeld van zo’n ingewikkelde chemische structuur dat je je afvraagt waarom de natuur het zo in elkaar heeft gestoken. Ook de werking hiervan berust op een ingreep op de vermenigvuldiging van het DNA. Het is toxisch voor het beenmerg en moet met intervallen worden gebruikt.
Doxorubicine, ook wel bekend als adriamycine, is één van de oudste middelen tegen kanker. Dit middel kwam, samen met vele andere, naar boven uit onderzoek aan grondmonsters op antibiotica en antikanker middelen; het dateert uit de jaren ‘50 van de vorige eeuw. Italiaanse onderzoekers vonden dit rode pigment bij, wederom, een vertegenwoordiger van de streptomycine bacteriën. De chemische structuur is weer volkomen afwijkend van andere producten. Inmiddels heeft de stof meer dan 2.000 (semisynthetische) analoga opgeleverd voor nader onderzoek. Ook hier berust de werking op ingrepen op het DNA; de precieze details ervan zijn nauwkeurig in beeld gebracht. De meest nare bijwerking in dit geval is een verhoogde kans op een hartaanval.
Dactinomycine tenslotte, dateert al van 1940 en is ontdekt in een grondmonster door Selman Waksman, later beroemd geworden door de ontdekking van streptomycine. Het is het eerste antibioticum waarbij ook antitumor activiteit is gevonden. Al sinds 1964 is het in gebruik voor chemotherapie bij diverse vormen van kanker. Ook hier is de werking verbonden aan belemmering van de DNA reproductie; de bijwerkingen zijn even vervelend als bij alle andere genoemde middelen.
En dan is er het Finse grootschalige onderzoek dat lijkt aan te tonen dat gebruik van antibiotica de kans op kanker verhoogt. Op het eerste oog betrouwbaar genoeg. De onderzoekers volgden ruim 3 miljoen mensen 8 jaar lang. Na afloop keken ze naar gebruik van antibiotica en het vóórkomen van kanker. In die periode kregen meer dan 130.000 personen kanker. Bij sommige kankers vonden ze een verband met antibioticagebruik; soms kwam kanker enkele tientallen procenten vaker voor. Maar het is onduidelijk uit het onderzoek wat de oorzaak is en wat het gevolg. Misschien ligt de relatie wel omgekeerd dan de onderzoekers suggereren. Want misschien krijgen kankerpatiënten, bijvoorbeeld door de akelige bijkomende problemen, vaker antibiotica voorgeschreven dan mensen die gevrijwaard blijven van kanker. Uit de tekst van het oorspronkelijke artikel blijkt dat er niet per se sprake is van een causaal verband; hoewel de titel en latere citaties anders suggereren. Zie: Annamari Kilkkinen, Harri Rissanen, Timo Klaukka, Eero Pukkala, Markku Heliövaara, Pentti Huovinen, Satu Männistö, Arpo Aromaa, Paul Knekt, 25 August 2008, Antibiotic use predicts an increased risk of cancer en Antibiotica en kanker: een verhoogde kans op de ziekte + een verhoogde kans op overlijden eraan.
Dementie/Alzheimer
Het gebruik van antibiotica bij lijders aan dementie is enkel bedoeld om bijkomende infecties zoveel mogelijk te vermijden. Een groot nadeel is dat de kans op ontwikkeling van resistente bacteriestammen wordt verhoogd, en dat in een omgeving met vooral zeer kwetsbare patiënten.
Bacterievrije oppervlakken
Hygiëne, desinfectie, bacteriën, antibiotica, antibacterieel zijn begrippen die vaak door elkaar worden gehaald, en dit leidt tot misverstanden. De wens om alles zo schoon mogelijk te hebben wordt vaak gekoppeld aan ‘bacterievrij zijn’. De schoonmaakindustrie gaat er gretig op in. Geen probleem, zolang we maar geen antibiotica gaan gebruiken, want daarmee bevorderen we de groei van resistente bacteriën. In scheepswerven gebruikt men tetracycline om de aangroei van mosselen, algen, zeepokken en ander waterleven aan scheepshuiden te belemmeren – een omstreden toepassing. Bacteriën spelen hier een initiërende rol. Ze hechten zich aan de scheepshuid en vormen een zogenaamde biofilm, een prima aangrijpingspunt voor verdere aangroei. Het gebruik van tetracycline is weliswaar minder milieubelastend dan het vroeger gebruikte tributyltin, dat toxisch is voor mens en (zee)dier. Maar misschien zijn verven met desinfecterende quaternaire ammoniumzouten een beter alternatief. Deze middelen kennen een lange historie als schoonmaakmiddel in onder andere de voedselindustrie en bij huishoudelijk gebruik.
Ook bacteriedoders als Triclosan (niet als antibioticum toegepast) kunnen resistentie tegen humane antibiotica veroorzaken. De lange rij toepassingen van deze stof komt langzaam aan steeds meer onder druk te staan. Hij wordt verwerkt als middel tegen schimmels en bacteriën in tandpasta, zeep, speelgoed en wordt heel uitgebreid toegepast als ontsmettingsmiddel voor medisch gebruik. Daar komen bij toepassingen in shampoos, deodoranten, mondwater, keukendoekjes, beddengoed, aandrijfriemen, brandslangen; en bij het schoonmaken van ijsmachines en verfbaden, of van apparatuur voor airconditioners. De teller is de 2.000 toepassingen gepasseerd. Het middel wordt ook gebruikt tegen meeldauw. De werking berust op de blokkering van een enzym voor de aanmaak van vetzuren in het micro-organisme. Mens en dier maken vetzuren op een andere manier.
Triclosan is sinds 1960 op de markt; pas eind 2017 is de FDA begonnen paal en perk te stellen aan het veelvuldig gebruik. Punt van aandacht is de verstoring van de hormoonhuishouding. En ook de eliminatie van goede bacteriën in planten, grond en vruchten. Het middel kan zich ophopen in het afvalwater, ook na reiniging, en het drinkwater bereiken. Het is slecht voor algen en vele andere waterorganismen. De chemische formule doet sterk denken aan gechloreerde aromaten als DDT, Aldrin en Dieldrin, en hij heeft ook een relatie met dioxines.
Geraadpleegde bronnen:
Wikipedia: alle genoemde eigennamen en producten
N0-nonsense Guide to Antibiotics, Moira Dolan, SmartMedInfo, 2015; ISBN: 978-09968860-2-4