Chemie vs. bacterie. # 41, Keelpijn, snotneus en andere ongemakken

Door ondeskundig en onverantwoord gebruik van antibiotica dreigt de mensheid resistentie te veroorzaken en daardoor de grote ontdekkingen bij de bestrijding van levensbedreigende infecties weer teniet te doen. En dat in slechts twee, hooguit drie generaties. De micro-organismen die erin zijn geslaagd de strijd tussen chemie en bacterie een ongewenste wending te geven noemen we resistente ziekmakers.

Project ‘100 jaar antibiotica’
Aflevering 39. TBC
Aflevering 40. Lepra
Aflevering 41. Keelpijn, snotneus en andere ongemakken
Aflevering 42. Discutabele toepassingen
Aflevering 43. Veterinair gebruik

De belangrijkste oorzaken van resistentie zijn:
– Onnodig humaan gebruik bij onschuldige infecties of aandoeningen waarbij bacteriën niet de oorzaak zijn
– Verkeerd humaan gebruik, met name de kuur niet afmaken waardoor de latent resistente bacteriën extra overlevingskansen krijgen
– Al te uitbundig veterinair gebruik, zowel bij huisdieren als productiedieren
– Grootschalig gebruik in veevoer als groeibevorderaar en/of ter preventie van eventuele infecties
We bespreken deze oorzaken in detail en vergoelijken ze vooral niet.

IJdelheid en onkunde

IJdelheid en onkunde liggen vaak ten grondslag aan een slechte afloop van een veelbelovende ontwikkeling. Vooral de combinatie van de twee is gevaarlijk. Zo’n voorbeeld van ijdelheid is de gedachte dat we alle ziektes de wereld uit zouden kunnen helpen (opgekomen toen we ontdekten dat de bacterie de veroorzaker is van veel gevaarlijke infecties). Alsof bacteriën de enige ziekmakers  zouden zijn. Die gedachte werd nog eens versterkt door de daadwerkelijke ontwikkeling van de sulfa’s en de ontdekking van penicilline en streptomycine. We vroegen ons niet af hoe en waarom antibiotica worden aangemaakt door allerlei micro-organismen; en als we het ons wel afvroegen, lieten de antwoorden veel te lang op zich wachten. Zo ging het ook met de inzichten in de oorzaken van resistentie. De ijdelheid kent een hoogtepunt rond 1950 met de eerder genoemde stellingen:
– Ziektes kunnen worden bestreden met de juiste medicijnen
– Slechte gewoontes kunnen worden afgeleerd.

We kiezen vandaag de dag andere woorden; maar onze misvattingen over wat geneeskunde en farmaceutische industrie vermogen, zijn niet minder groot. Er is nog steeds een gapend gat tussen wat we (denken te) weten en wat we kunnen herstellen of genezen. In de moderne marketing en in de media kunnen we nog grotere overdrijving vinden dan in de juichende en veelal misleidende krantenkoppen bij de ontdekking van sulfa’s en penicillines.

Verkeerd perspectief

Na de jubelende publicaties over de levensreddende prestaties van de sulfa’s en de penicillines, gaan artsen deze geleidelijk routinematig voorschrijven. Ook kleinere ongemakken komen in beeld om verholpen te worden met antibiotica. Neem het voorbeeld van keelpijn. Minder dan 10% van zere kelen wordt veroorzaakt door een bacterie. Maar meer dan 70% van de patiënten die met een zere keel bij de huisarts komen, gaan met een recept voor een antibioticum de deur uit. En dat terwijl elke arts alles in huis heeft om binnen 10 minuten te zien wat de oorzaak van het ongemak is. Bovendien, vrijwel elke aangetaste keel geneest vanzelf binnen drie tot vijf dagen.

Buikpijn is een andere aandoening die vaak onnodig bestreden wordt met antibiotica. Allereerst is het zaak de echte oorzaak vast te stellen. Er kunnen meerdere oorzaken tegelijk zijn. Eigenlijk is er maar één bacterie die in het spel kan zijn: H.Pylori, de veroorzaker van maagzweren. Die moet inderdaad met antibiotica aangepakt worden. Maar het op peil houden van de zuurgraad van de maag is de beste methode om groei van H.pylori te voorkomen. Een simpele hulp is het gebruik van verdunde appelcider of azijn bij de maaltijd. Andere middelen om de groei van H.pylori te remmen zijn cranberry (veenbes), zoethoutwortel, gouden zegel (Hydrastis canadensis) en kamille. In zijn algemeenheid geldt dat niet-levensbedreigende infecties niet met antibiotica moeten worden behandeld. De meeste gaan vanzelf over; daarnaast is er een keur aan eenvoudige huis-, tuin- en keukenmiddeltjes waarmee problemen verholpen kunnen worden.

Reizigersdiarree

Een terugkerend thema bij het al of niet voorschrijven van antibiotica is, wat te doen bij buikproblemen op vakantie. Het zijn bijna altijd bacteriën die de reis verzieken, met de bekende E. Coli voorop; gevolgd door de Campylobacter, en in uitzonderlijke situaties de cholerabacterie. Virussen doen ook mee, zij het in een minderheid van de gevallen. Het Norovirus is maar al te bekend, niet alleen op vakantie of op een cruiseschip, maar ook in instellingen. Alleen voor cholera hebben we de beschikking over een vaccin.

Het gebruik van antibiotica wordt afgeraden; ook al is in dit geval meestal een bacterie de oorzaak. Dat is om twee redenen: de snelle ontwikkeling van resistentie; en de schade aan de maag-darm flora, die nodig is voor een goede werking van datzelfde maag-darm kanaal. De belangrijkste maatregelen ter preventie zijn hygiëne en weet-wat-je-eet. Probiotica kunnen ook vaak helpen. En bismutpreparaten. Een veel voorkomende diarree kunnen we behandelen met een drankje van één theelepel zout en acht theelepels suiker in 1L gekookt water. Als dat te weinig vertrouwen geeft, dan kun je de combinatie zout/suiker ook in een zakje bij de apotheek halen; of kiezen voor Imodium. Een interessante uitvinding van Janssen Farmaceutica uit België, afgeleid van morfine. Het molecule is zodanig aangepast dat het de bloedbaan (en dus de hersenen) niet kan bereiken, maar wel het maag-darm kanaal nagenoeg stil legt zodat het vochtverlies stopt en de darmen de kans krijgen zich te herstellen.

Antibiotica doen niets tegen virussen

Verkoudheid en griep worden door virussen veroorzaakt. In minder dan 1% van de gevallen kan sprake zijn van een bacterie, maar dan hebben we het ook over ernstige gevallen. Het is dus zaak eerst de oorzaak vast stellen en dan pas de behandeling te starten. Hetzelfde geldt voor bronchitis, de meeste oorontstekingen en infecties van voorhoofdsholtes en bijholtes. Vooral bij baby’s en kinderen is het aan te raden de ontwikkeling enige tijd aan te zien. Bij ernstige gevallen moet de echte oorzaak worden vastgesteld. En ook dan nog moeten we antibiotica zo veel mogelijk te vermijden, vanwege de nadelige effecten op de maag-darm flora. Bestrijding van griep met medicatie is sowieso af te raden. Antibiotica helpen helemaal niet en antivirale middelen kennen vele bijwerkingen. Resistente virussen ontwikkelen zich snel; sneller nog dan resistente bacteriën. Belangrijker is het, bij ernstige gevallen de oorzaak vast te stellen en gericht te handelen, vooral bij kwetsbare patiënten. Vaccinatie is bij oudere mensen alleszins aan te bevelen. We hebben méér behoefte aan snelle testen op de werkelijke oorzaak van een infectie, dan aan beter antibioticum. Ook bij de tandarts en de oogarts hebben we vaak geen antibiotica nodig.

Resistentie bij vaccins?

Er is een groot verschil in het optreden van resistentie tussen enerzijds vaccins en anderzijds medicinale chemicaliën, zoals antibiotica en antivirale middelen. Bij de meeste medicijnen is binnen 5 jaar al sprake van resistente ziekmakers. Soms worden ze al ontdekt tijdens de ontwikkeling of bij de introductie op de markt. Zij het dat sulfa’s, streptomycine, erythromycine en vancomycine langer dan 10 jaar in gebruik zijn geweest zonder het optreden van resistentie. Maar bij vaccins is resistentie een zeldzaam verschijnsel. Slechts drie vaccins zijn in ruim 100 jaar tijd van de markt verdwenen vanwege resistentie: het pneumokokken vaccin, het vaccin tegen hepatitis B en een kinkhoestvaccin. Het griepvaccin is een verhaal apart. Vanwege de enorme variëteit in griepvirussen en de continue verandering ervan loopt elk vaccin achter de feiten aan. Het is altijd net niet goed.

Vaccins trainen ons immuunsysteem in het herkennen en opruimen van de veroorzakers van de infectie. Het immuunsysteem heeft daarbij velerlei mogelijkheden en kan aanvallen op meerdere onderdelen van de vijand. Het is een voorbeeld van een complexe combinatietherapie; een holistische benadering. Mutaties in het vijandelijke micro-organisme zijn daardoor vaak niet effectief. Medicijnen gebaseerd op chemie richten zich vrijwel altijd op één doel in de vijand; een reductionistische benadering. Verandering van dat ene doel, bijvoorbeeld door een mutatie in de bacterie of het virus, resulteert dus al snel in onwerkzaamheid van het geneesmiddel.

Nadeel van chemische behandelingen

Een tweede punt stelt de chemie verder in het nadeel. Antibiotica worden pas ingenomen als de infectie al een feit is en dus miljoenen ziekmakers opgeruimd moeten worden. Een immuunsysteem getraind door het juiste vaccin treedt al op bij de binnenkomst van het eerste ziekteverwekkende micro-organisme. In het meest ongunstige geval, zoals bij het griepvirus, moeten we ervoor zorgen dat het immuunsysteem zich steeds heel snel aanpast.  Als de ziekmaker door mutaties van gedaante verandert, moeten onze middelen mee veranderen, en dat kan (min of meer) met aangepaste vaccins. Bij corona (SARS-COV-2) is de mutatiesnelheid onvergelijkbaar veel kleiner dan bij het griepvirus. We kunnen hier de verspreidingskansen van het virus verminderen door alle bekende maatregelen: afstand houden en goed ventileren. Daardoor geven we het virus bovendien minder kans in omstandigheden te raken die mutaties stimuleren.

Geraadpleegde bronnen:
Wikipedia: alle genoemde eigennamen en producten
N0-nonsense Guide to Antibiotics, Moira Dolan, SmartMedInfo, 2015; ISBN: 978-09968860-2-4
Why resistance is common to antibiotics, but rare in vaccines, The Conversation, January 11, 2021.