Iedereen die verknocht is aan Griekenland, ik behoor daar zeker ook toe, kent moussaka, misschien wel het meest traditionele gerecht van de Griekse keuken. Ik heb er gemengde gevoelens bij, terwijl ik toch alle ingrediënten van deze ovenschotel met aubergine in de hoofdrol heerlijk vind. Hoe komt dat? Veel Griekse koks doen er naast allerlei andere kruiden ook kaneel in en dat is jammer, want kaneel is nogal overheersend en vind ik eigenlijk alleen lekker in zoete gerechten. In het licht van dit essay tamelijk blasé.
Hans Tramper is emeritus-hoogleraar Bioprocestechnologie Wageningen Universiteit en reflecteert in een aantal essays op de geschiedenis van zijn vakgebied. Zijn stukken werden tot nu toe gepubliceerd op 18 juni, 30 juni, 11 juli, 22 juli, 19 augustus, 10 september, 21 september, 30 september en 10 oktober 2018.
Waarom Bt-aubergines?
De aubergine is een plant uit de nachtschadefamilie die zijn oorsprong vindt in Myanmar. In de middeleeuwen brachten de Arabieren de plant mee naar Spanje en van daaruit verspreidde midden vijftiende eeuw de aubergine zich over Europa. In ons land zijn aubergines tegenwoordig het hele jaar verkrijgbaar, waarvan de Nederlandse kastuinders de periode februari tot en met november voor hun rekening nemen. Zij telen vooral de glanzende, dieppaarse, langwerpige soort.
In Zuid- en Zuidoost-Azië worden diverse soorten aubergines, die ze daar brinjal noemen, wijdverspreid geteeld en gegeten; economisch en nutritioneel gezien is het daar een van de belangrijkste producten. De aubergine is echter een plaaggevoelige plant, met name de larve van Leucinodes orbonalis, oftewel de ‘vrucht- en scheutenboorrups’ (vrije vertaling van het Engelse fruit and shoot borer; een Nederlandse naam is er niet), vormt de grootste bedreiging voor de aubergineteelt daar. De enige manier om deze schadelijke rups onder controle te houden is flink spuiten met een breedspectruminsecticide, met name organofosforverbindingen zoals malathion. Om het mislukken van de oogst te voorkomen spuiten de boeren daarom veel, vaak veel te veel, wel 20-70 keer tijdens de groei, waarbij meer dan honderd keren per seizoen ook geen uitzondering zijn. Liever te veel spuiten dan verhongeren. Desondanks is dit insect in zijn eentje toch verantwoordelijk voor een verlies van gemiddeld 30 tot 60 procent van de oogst. De kosten van het insecticidengebruik kunnen wel 35 tot 40 procent van de totale kweekkosten zijn. Veel van de gebruikte bestrijdingsmiddelen zijn in Europa verboden omdat ze te giftig zijn. De boeren gebruiken zelden beschermingsmiddelen en hebben na spuiten vaak last van overgeven, huidirritaties, rode ogen, en spier- en hoofdpijn. Resten van deze insecticiden vindt men terug in de grond en in de geoogste vruchten. Kortom, slecht voor de gezondheid van boer en consument, slecht voor het milieu. Het is daarom niet verbazend dat de zoektocht naar een aubergine die resistent is tegen deze plaagrups allang hoge prioriteit heeft. Een studie uitgevoerd in India, de Filipijnen en Bangladesh in de eerste jaren van dit millennium heeft Bt-aubergines aangewezen als meest veelbelovend.
De kronkelige weg naar toepassing
Het Indiase bedrijf Mahyco gebruikte een Bacillus thuringiensis cry1Ac gen, een bewezen veilig gen, om aubergineplanten te maken die resistent zijn tegen de schadelijke rups. Dit gen heeft zijn werkzaamheid al veelvuldig bewezen in Bt-katoen. De Bt-aubergine maakt het specifieke Bt-eiwit aan en beschermt de plant daarmee inderdaad tegen de schadelijke auberginerups. Boeren hoeven daardoor veel minder bestrijdingsmiddelen te gebruiken; een reductie van 92% heeft de praktijk inmiddels bewezen. Alleen moeten ze soms spuiten tegen andere insecten zoals vliegjes en spinnen, maar in veel mindere mate dus. De meeste andere insecten, maar ook vogels, zoogdieren en mensen zijn ongevoelig voor het Bt-eiwit, dat bovendien een van de componenten is in veel bio-pesticiden die hun diensten in de alternatieve landbouw ruimschoots hebben bewezen.
Verschillende soorten Bt-aubergine werden ontwikkeld en al meer dan een decennium geleden voorgelegd voor wettelijke goedkeuring in de drie landen. In 2009 werd in India de goedkeuring verwacht, maar die werd tegengehouden door de verantwoordelijke minister als reactie op publieke beschuldigingen dat er onvoldoende gegevens waren om te bevestigen dat het gewas veilig gegeten kan worden. In 2010 legde deze minister zelfs een moratorium op het commercieel vrijgeven van Bt-aubergines. Veldproeven werden opnieuw geïnitieerd in 2014 op initiatief van de nieuwe regering, maar volgens de plaatselijke media pleitten Greenpeace en andere anti’s met succes bij het Hooggerechtshof van India voor een continuering van de ban op de veldproeven, en die is er nog altijd. In de Filipijnen loopt het niet veel anders. Op 8 december 2015, bekrachtigt het Filipijnse Hooggerechtshof de beslissing van het Hof van Beroep om de veldproeven met Bt-aubergines permanent te verbieden. Ze gaan zelfs nog een stap verder en verklaren de order uit 2002 nietig van het Ministerie van Landbouw met regels voor invoer en introductie in het milieu van planten en plantaardige producten van de gentechnologie.
Waarom ook in de Filipijnen verboden?
Filipijnse onderzoekers doen tussen 2010 en 2012 proeven met Bt-aubergines op enkele van de meest representatieve velden van de Filipijnen voor het kweken van groente. Ze meten niet alleen de expressie van het Bt-eiwit, het insecticide, maar ook het aantal schadelijke insecten op iedere plant. De resultaten van deze veldproeven tonen onmiskenbaar aan dat Bt-aubergineplanten geen enkele bespuiting met een conventioneel insecticide nodig hebben, omdat ze voor 95-100% zichzelf beschermen. Ondanks de belofte van milieu- en gezondheidsvoordelen protesteren sommige activisten er met veel tamtam tegen. In 2012 vernielen Greenpeacevandalen zelfs een proefveld, ironisch genoeg niet één met Bt-aubergines, maar de ‘beschermende’ strook met gewone aubergineplanten die dienen voor de opvang van genetisch gemodificeerde pollen, de vereiste biologische veiligheidsmaatregel voor wetenschappelijke onderzoek op proefvelden met genetisch gemodificeerde gewassen. Voor mij de reden om de ontwikkelingen op de voet te gaan volgen en een eerste concept voor dit essay te schrijven. Gelukkig hebben de onderzoekers op dat moment al voldoende gegevens verzameld voor een spraakmakend artikel. Het verschijnt op 20 juni 2016 in het gerenommeerde tijdschrift PLoS One. Kort na hun vandalistische praktijk spant Greenpeace samen met andere actiegroepen een geding aan tegen de onderzoekers en in september 2013 vaardigt het Hof van Beroep een administratief verbod uit tegen Bt-aubergine veldproeven vanwege bezorgdheid dat het gewas risico meebrengt voor gezondheid van mens en milieu. Een groep boeren vraagt in april 2014 het Filipijnse Hooggerechtshof om het verbod terug te draaien. Ruim een jaar later, op 8 december 2015, bekrachtigt het Hooggerechtshof, zoals boven reeds vermeld, het verbod van het Hof van Beroep. In Bangladesh, daarentegen, loopt het geheel anders.
Bangladesh gaat door!
In oktober 2013, na jaren experimenteren in de kas en op het veld keurt de Bengaalse regering het vrijgeven goed van Bt-aubergineplanten voor zaadproductie en commercialisering. Bangladesh, het dichtstbevolkte land ter wereld op de stadstaatjes na, groeit naar verwachting snel door van honderdzestig naar tweehonderd miljoen mensen. In dit land heerst grote armoede en wordt elk stukje grond benut. Tel daar de overstromingen en mislukte oogsten bij op, en je ziet het enorme probleem waar dit land voor staat: hoe voorzie ik mijn inwoners duurzaam van voldoende en veilig voedsel? Het is misschien wel de hoofdreden waarom de regering, met name de minister van landbouw mevrouw Begum Matia Chowdhury, in oktober 2013 besluit het verbouwen van genetisch gemodificeerde aubergineplanten toe te staan. Dit dus in tegenstelling tot de terughoudendheid van naburige en andere ontwikkelingslanden, én, niet te vergeten, de meeste EU-landen.
Het Bangladesh Agricultural Research Institute (BARI) kreeg in 2005 de beschikking over de Mahyco Bt-aubergineplant door een publiek-privaat partnerschap tussen Mahyco, Cornell University, Sathguru Management Consultants, BARI en USAID (United States Agency for International Development). Deze coöperatieve overeenkomst eindigde in 2014, maar krijgt een jaar later een follow-up in de vorm van het South Asia Improvement Partnership om dit toen al succesvolle project verder op te schalen en het succes ervan te bestendigen. Bangladesh kent ruim twintig auberginevarianten, elk met zijn eigen karakteristieken, bijvoorbeeld met de vorm van een rugbybal of voetbal, terwijl sommige het lekkerst zijn in curry en andere zich juist goed laten grillen. Om de diversiteit te behouden kruisen plantenwetenschappers van het BARI het Bt-gen in zo veel mogelijk lokale varianten, zodat boeren hun favoriete type kunnen blijven verbouwen. In oktober 2013 krijgt dit instituut de goedkeuring om vier van de negen Bt-varianten die BARI ontwikkeld heeft op beperkte schaal op te kweken. Ze beginnen daarmee op 30 oktober 2013 en verdelen op 22 januari 2014 de zaailingen van de vier soorten over 20 boeren in vier districten. Deze eerste boeren starten vroeg in 2014 in het natte seizoen. In het licht van het grote aantal boerenbedrijven dat Bangladesh kent, zo’n zeventig miljoen die veelal volledig met de hand door kleine boeren bedreven worden, begint dit transgene-gewasproject dus heel bescheiden.
Opschaling van Bt aubergines
In het droge seizoen eind 2014 en het natte seizoen begin 2015 voert BARI onderzoeks- en demonstratieprojecten uit op proefboerderijen, in totaal 108 akkers in 19 districten. In 2015-2016 doen ze demonstratieprojecten op 250 boerderijakkers in 25 districten en in 2016-2017 op 512 boerderijakkers in 36 districten. In 2017-2018 voorziet BARI 569 boeren in 40 districten van Bt-auberginezaad. Daarnaast worden er in 2016-2017 zaden uitgedeeld aan 6000 boeren door het Departement of Agricultural Extension en in 2017-2018 nog eens aan 7001 boeren. En dat is nog niet alles. Via de Bangladesh Agricultural Development Corporation zijn in 2018 aan 17.950 boeren Bt-auberginezaden voor een schijntje verkocht. Waar komt het kort samengevat op neer? Twintig boeren kweken in 2013-2014 Bt-aubergines, in 2014-2015 zijn dat er 108 en in 2015-2016 al 250. Dit aantal groeit explosief door naar 6.512 in 2016-2017 en verviervoudigt tot 27012 in 2018. Volgens Tony Shelton, hoogleraar entomologie bij Cornell University die samen met Jahangir Hossain het project leidt, zijn het er waarschijnlijk nog meer omdat er geen restricties voor de boeren zijn om zaad te bewaren, opnieuw te gebruiken of zelfs te verkopen. Het aantal aubergineboeren in Bangladesh wordt geschat op 150.000, dat wil zeggen dat in 2018 tenminste 17% ervan Bt-aubergines kweekt. En… de voordelen ervan plukt.
Een voorlopige analyse van het BARI leert namelijk dat de Bt-aubergines bij negentig procent van de uitgekozen boeren een goede oogst genereren. In minder dan één procent van de planten troffen de wetenschappers de vraatrups aan. Kortom, in Bangladesh boeken kleine boeren goede resultaten met de Bt-aubergines: betere opbrengst per hectare, meer winst per hectare, minder vraat door rupsen en vele malen minder spuiten. Jahangir Hossain vat het samen als: ‘Boeren die Bt-aubergines telen hebben driemaal de opbrengst van andere auberginesoorten, tegen de helft van de kosten, en krijgen een betere opbrengst op de markt.’ Kortom, geheel en al in overeenstemming met wat de Filipijnse onderzoekers in het bovengenoemde PLoS One artikel schrijven.
Doorn in het oog
Het Bt-aubergineproject is een doorn in het oog van tegenstanders van genetische modificatie. Het gebruikte Bt-gen komt namelijk van Monsanto, voormalig marktleider op het gebied van gentechgewassen en sinds kort opgegaan in gigant Bayer. Het gen mag dan belangeloos beschikbaar zijn gesteld voor dit project, de tegenstanders vrezen toch dat het een slinkse manier is om een soort volmacht voor handelen te verwerven als het project slaagt. Daardoor zou de haast monopolistische positie in de voedselproductieketen van dit door velen zeer gehate Westerse bedrijf dat nu opgeslorpt is door een nog grotere gigant, verder versterkt worden. De tegenstanders zijn bovendien bang dat de gentechgewassen schade toebrengen aan mens en milieu, hun oude stokpaardje waarvoor elk wetenschappelijk bewijs ontbreekt. De betrokkenen in Bangladesh hebben een nuchtere en logische visie: als je zo’n dichtbevolkt land als Bangladesh duurzaam wilt blijven voeden, moet je gebruik maken van de nieuwste technologieën. Wij laten ons leiden door kennis. De goede resultaten zijn voor Bangladesh aanleiding gentechgewassen in de toekomst breder in te zetten. Gouden rijst is hun volgende project.
Bangladesh laat zich leiden door kennis
Op 7 mei 2016 publiceerde de Volkskrant een interessante reportage van Hidde Boersma over de Bt-aubergines in Bangladesh onder de titel Liever gentech dan gif en armoe. Ze hebben er ook een aangrijpende documentaire bijgemaakt. Bij het schrijven van dit deel heb ik graag gebruik gemaakt van dit informatieve stuk. Toen ik daar zo goed als klaar mee was, las ik een zeer recent artikel van bovengenoemde Tony Shelton en 12 medeauteurs, allen betrokken bij het Bt-aubergine project. Het is op 3 augustus 2018 gepubliceerd en heet Bt Eggplant Project in Bangladesh: History, Present Status, and Future Direction. Menige aanvulling heb ik nog verwerkt en vele punten op i’s kunnen zetten. Er stond ook een verwijzing in naar een workshop. Graag sluit ik dit deel af met de woorden die de Bengaalse minister van landbouw mevrouw Begum Matia Chowdhury uitsprak tijdens deze workshop in maart 2017: ‘De ontwikkeling van aubergines en rupsbestendige Bt-aubergines is een succesverhaal van lokale en internationale samenwerking. We laten ons leiden door wetenschappelijke informatie, niet door de onwetenschappelijke influisteringen van sommige mensen. Goede wetenschap zal zijn eigen weg volgen en de antiwetenschappers verslaan. Het is onze menselijke morele plicht om alle mensen in ons land te voeden, zodat ze niet met een lege maag naar bed hoeven te gaan. Biotechnologie kan hierbij een belangrijke rol spelen.’
Interessant? Lees dan ook:
Genetisch veranderd voedsel
Genetische manipulatie goed voor duurzaamheid
Controverses over genetische modificatie: wat is er mis met Monsanto?