Het veterinair gebruik van antibiotica heeft zich ontwikkeld tot een bron van grote zorg en ergernis. En het gaat niet eens om het gebruik in de diergeneeskunde. Want dat valt in het niet bij de toepassing als additief in diervoeders. Wellicht ligt hier de belangrijkste oorzaak van resistentie. Het zou toch niet nodig moeten zijn, aan ziekenhuispatiënten te vragen of ze recent op een boerderij zijn geweest of in aanraking zijn gekomen met varkens?
Project ‘100 jaar antibiotica’
Aflevering 41. Keelpijn, snotneus en andere ongemakken
Aflevering 42. Discutabele toepassingen
Aflevering 43. Veterinair gebruik
Aflevering 44. Neergang van de moderne farma in drie bedrijven. I: 1980-2000
Aflevering 45. Neergang van de moderne farma in drie bedrijven. II: De loze beloftes van biotech
Additief in voer
Veel landen, vooral in Europa, hebben maatregelen genomen tegen excessief gebruik; maar wereldwijd valt er nog veel te verbeteren. Sommige berichten melden dat begin deze eeuw het verbruik van antibiotica door mensen kleiner was dan dat bij runderen, varkens, kippen en vissen samen. Vroeger werden voor dieren nog goedkope, eenvoudige middelen gebruikt; maar nu is er een stevige concurrentie tussen het veterinair gebruik en dat voor de mens.
Het grote gebruik van antibiotica in diervoer start rond 1950; het valt samen met het begin van de intensivering van de veeteelt. Kippen zijn de eerste die ze krijgen in hun voer en drinkwater. Het argument is dat ze dicht op elkaar leven en elkaar dus snel kunnen besmetten. Daarom zouden ze het beste preventief van antibiotica kunnen worden voorzien. Maar dit argument wordt voortdurend verward met de voor de boer profijtelijke constatering dat de dieren er beter en sneller van gaan groeien. Na de kippen zijn de varkens en de kalveren aan de beurt. De laatste grote groep zijn de vissen (en ook garnalen en andere waterdieren), die tegenwoordig voor tientallen procenten uit visvijvers komen, waar ze dicht op elkaar leven.
Grootschalig gebruik
Rapporten geven aan dat antibioticagebruik bij dieren het humane gebruik (verre) te boven gaat. Vooral aan het begin van de 21e eeuw is het gebruik bij dieren griezelig hoog. Volgens een studie in Proceedings of the National Academy of Sciences in 2015 bedraagt het dierlijk gebruik wereldwijd 63.000 ton; dat zou tweemaal zo veel zijn als alles wat artsen voor hun patiënten voorschrijven. Een studie uit 2013 in opdracht van het World Economic Forum spreekt van 131.000 ton voor gebruik bij dieren en 40.000 ton voor humaan gebruik. Deze getallen zijn echter meer het resultaat van rekenwerk dan grondig marktonderzoek. In de VS zou zelfs 80% van alle antibiotica naar veterinair gebruik gaan. In de UK is de balans iets beter: 2/3 humaan vs. 1/3 voor dieren. In beide gevallen maken een vijftal middelen meer dan 80% van het gebruik uit: penicillines, tetracyclines, macroliden, trimethoprim/sulfa’s en chinolonen. Het komt maar al te vaak voor dat laatste redmiddelen voor humaan gebruik in de dierenwereld achteloos worden toegepast.
Milieubelasting
Dit grootschalige gebruik blijft niet zonder gevolgen. Boeren kunnen er onhygiënische omstandigheden op hun bedrijf of boerderij mee verdoezelen. Erger is de verspreiding van antibiotica via mest en vooral ook via residuen in vlees en dierlijke producten; deze bereiken de consument via de voedselketen. Volgens sommige studies scheiden dieren tot wel 90% van de antibiotica weer uit. Een ongekende milieubelasting. Ons drinkwater komt er zelfs door in gevaar. Bij de visteelt is verspreiding via het water onvermijdelijk. En juist daar wordt een hoogtepunt van ongewenst gebruik van antibiotica bereikt: 0,53 kg antibiotica per ton zalm in Chili. Kwekerijen in Vietnam, Thailand en China doen hier niet veel voor onder. Het is dan ook geen wonder dat er in voedsel uit zee steeds meer antibioticaresistente bacteriën zitten. Sinds 1990 is dit gehalte acht keer zo groot geworden.
Bovendien is de voedselindustrie niet de enige veroorzaker van problemen. Er vindt ook verspreiding van antibiotica plaats via het afvalwater van de farmaceutische industrie en het rioolwater van grootverbruikers (ziekenhuizen, verpleeghuizen). En dan hebben we het nog niet eens over het besproeien van groente en fruit met antibiotica. In 2016 verklaart de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties het gebruik van antibiotica in de veestapel tot de grootste oorzaak van de versnelde ontwikkeling van resistentie.
Regulering?
De hoeveelheid antibiotica in veevoer is erg variabel. Het gaat om 2 tot 50 gram per ton voer voor groeibevordering; en wel 50 tot 200 gram per ton in bijzondere omstandigheden als ziekte of stress. Overdoses zijn dus waarschijnlijk geen uitzondering. Regulering is lastig, want veevoer is vrij verhandelbaar. Al in de jaren ‘80 wordt het duidelijk dat er een direct verband bestaat tussen resistentie tegen bepaalde antibiotica bij dieren en bij mensen. Andere effecten van dierlijk antibioticagebruik op de volksgezondheid zijn eigenlijk nooit aangetoond. Engeland is het eerste land dat rond 1980 een begin maakt met regulering. Inmiddels is overduidelijk dat resistentie voor het grootse deel ontstaat door gebruik van antibiotica in onze (dierlijke) voedselketen. Toch schiet het beperken ervan nog weinig op.
In 2016 hebben 193 landen een VN-verklaring over de bestrijding van antibioticaresistentie ondertekend. Met daarbij de opmerking dat gebruik bij dieren de grootste oorzaak hiervan is: tot wel 90% van het gebruik bij dieren komt in het milieu terecht (zoals hierboven ook al vermeld)! In 2017 komt in de VS de FDA echt in actie. Boeren mogen geen antibiotica meer gebruiken om de groei van hun dieren te bevorderen. En ze mogen geen antibiotica kopen zonder toezicht van een dierenarts. Maar het is nog te vroeg om echte resultaten te kunnen vaststellen. Feit is wel dat in 2021 de G20 ministers van landbouw het onderwerp nog hoog op de agenda hebben staan.
Intussen is Europa bezig het tij te keren. Al in 2006 verbiedt de EU het gebruik van antibiotica voor niet-medische doeleinden. De Scandinavische landen slagen er begin deze eeuw als eerste in, het gebruik in veevoer uit te bannen. Dat heeft ook geleid tot een flinke daling in de therapeutische toepassing! Andere landen in NW Europa volgen. Zo heeft het VK de doelstelling voor 2018 van 50 mg verbruik per kilo geproduceerd vlees al in 2016 gehaald (weliswaar 10 jaar na het EU-verbod). Al polderend slaagt ook Nederland er steeds meer in, het non-therapeutisch gebruik te verminderen. In de rest van de wereld is nog heel veel werk te doen.
Alternatieven
Alles wat van doen heeft met de bevordering van dierenwelzijn kan de situatie uiteraard verbeteren. Gelukkig is de intensieve veeteelt nu in veel landen over zijn hoogtepunt heen. Dat wij minder vlees eten, is uiteraard ook van belang. Een tijdlang heeft het gebruik van vaccins opgang gemaakt, ter vervanging van antibiotica als additief in het voer. Maar het prikken van alle dieren is duur en onpraktisch. Dus ook hier zijn generieke methodes ontwikkeld, zoals het besproeien van dieren of hun producten (d.w.z. eieren). Zo kent de VS meer dan 2000 goedgekeurde vaccins voor gebruik bij dieren. Maar natuurlijk ontstaan er bij intensief gebruik dezelfde nadelen en problemen als reeds beschreven voor antibiotica.
We mogen meer verwachten van gezonder voer. Bijvoorbeeld met probiotica (die nuttige darmbacteriën bevatten). Of met prebiotica (de juiste voedingsmiddelen voor de al aanwezige darmbacteriën, waardoor deze worden gestimuleerd). Uit de dagelijkse praktijk kennen we meer groeibevorderaars; citroenzuur of melkzuur, en ook groentes als pepers, knoflook, tijm en gember. Bierbostel wordt ook regelmatig aanbevolen. Tegenwoordig weten we steeds meer over de processen waarmee planten gezond blijven; en over het functioneren van insecten en micro-organismen. Daarmee krijgen we ook steeds meer kennis over gezondere diervoeding.
Veterinair gebruik
Natuurlijk schrijven dierenartsen antibiotica voor om zieke dieren beter te maken. Maar zulk gebruik valt in het niet bij de toediening via het voer als groeibevorderend middel. Bij paarden gaat het om het welzijn en de prestaties, bij koeien is de melkgift vaak bepalend. Eind vorige eeuw hadden de meeste melkveehouders een koelkastje in de stal met penicilline (al dan niet legaal) om uierinfecties te bestrijden en om drachtige koeien droog te zetten. Maar als er resten penicilline in de afgeleverde melk zaten, gaf dat problemen bij de kaasbereiding. Dat kwam regelmatig voor. Penicilline belemmert de werking van het enzym chymosine uit het lebferment dat de melk moet stremmen. En dan hebben we het nu nog niet eens gehad over het gebruik van antibiotica bij (geliefde) huisdieren. Ook dat neemt de laatste decennia een grote vlucht. Net als het gebruik in dierentuinen. Het begint te lijken op het verbruik bij de mens.
Geraadpleegde bronnen:
Wikipedia: alle genoemde eigennamen en producten
N0-nonsense Guide to Antibiotics, Moira Dolan, SmartMedInfo, 2015; ISBN: 978-09968860-2-4
Antibiotica gebruiken in de veehouderij | RVO.nl | Rijksdienst (2021)
Antibioticagebruik en veehouderij: ESBL en MRSA in dieren en de genomen controlemaatregelen | RIVM (2012)
Dutch farmers just say no to antibiotics for livestock. The Abstinence Method | Modern Farmer (2014)
How do we reduce antibiotic resistance from livestock? – Our World in Data (2017)
Animal Health Guide 2021: Use of Antibiotics in Animal Feed – Wilco Farm Stores
Antibiotics in Animal Feeds, Antibiotics In Animal Feeds – The Effects on Human Health of Subtherapeutic Use of Antimicrobials in Animal Feeds – NCBI Bookshelf (nih.gov) (1980)
G20 countries advised to end antibiotic abuse on farms (worldanimalprotection.org.au) (2021)
IMPORTANCE OF GROWTH PROMOTERS IN POULTRY – Pashudhan praharee (2020)