De belangrijkste factor die de huidige samenleving voortstuwt en voortdurend verandert is technologische ontwikkeling. Karl Marx had er niet van kunnen dromen: de verhouding tussen onderbouw en bovenbouw zoals hij die beschreef, bestaat nog steeds, bijna anderhalve eeuw na zijn dood. Zie de manier waarop de smartphone de maatschappij heeft meegesleept – alleen al door er te zijn. Waar gaat dit ons brengen?
Project ‘100 jaar antibiotica’
Aflevering 65. Grenzen aan de maakbaarheid
Aflevering 66. De evolutionaire wapenwedloop
Aflevering 67. Technologische ontwikkeling, grote veranderingen
Aflevering 68. Grenzen aan de gezondheidszorg
Aflevering 69. De toekomst van de farma in drie bedrijven, no. 1. Meer van hetzelfde
Versnelling
De technologische ontwikkeling bepaalt nu al meer dan een eeuw de maatschappelijke ontwikkeling. Misschien al meer dan twee eeuwen. De onderbouw (technologie) heeft nog steeds een grote invloed op de bovenbouw (cultuur). Wij kunnen dit niet vermijden, wij hebben allemaal deel aan dit proces. En het lijkt wel alsof deze ontwikkeling opnieuw in versnelling gaat. De RethinkX rapporten hebben ons daarvan bewust gemaakt. Als voorbeeld nemen we opnieuw de smartphone.
De smartphone werd mogelijk door de combinatie van een aantal innovaties. Miniaturisering van transistors, digitalisering van netwerken, de lithium-ion batterij en betere software. In slechts tien jaar tijd kon de smartphone de (toch behoorlijk ver verwijderde) oliesector overhoop gooien. In het begin trok het nieuwe apparaat nieuwe producten en diensten aan. Het apparaat kan foto’s nemen, je kunt er muziek en spelletjes op draaien, en er je weg mee zoeken. Toen kreeg de smartphone invloed op ons sociale leven. Zoals op de manier waarop wij vrienden maken en met anderen in contact komen. Het apparaat veranderde de manier waarop we nieuws vinden en delen. In ontwikkelingslanden zijn de veranderingen nog groter. Voor de eerste keer hebben mensen nu toegang tot bankdiensten en leningen, bedrijfsinformatie, onderwijs en vermaak. Al deze nieuwe mogelijkheden hebben gezorgd voor een explosieve toename van de vraag naar smartphones, waardoor de prijzen weer daalden. De dynamiek van technologische ontwikkeling.
Fundamentele technologische ontwikkeling
Maar dan, en hier komen we op de olie-industrie, heeft de smartphone ook invloed op verkeer en vervoer. Om te beginnen maakt hij mobiele taxidiensten mogelijk, zoals die van Uber en Lyft. Verder worden door toenemende vraag de kosten van lithium-ion batterijen snel lager. Daardoor ontstaat de markt voor elektrische auto’s, en zelfs die voor zelfrijdende auto’s. Het verhaal van fundamentele veranderingen in een notendop: onvoorziene gevolgen, waardoor zelfs de machtigste bedrijven worden getroffen.
Door technologische ontwikkeling ontstaat er zelfs een geheel nieuwe sector, Vervoer-als-Dienst. Want ineens wordt de auto-industrie getroffen in zijn achilleshiel: individueel vervoer is structureel duurder dan gecombineerd vervoer. Een probleem dat de industrie een eeuw lang heeft kunnen vermijden: want mensen hechten sterk aan dit speelgoed-voor-grote-mensen, de particuliere auto. Bij gedeeld vervoer, zeker als dat gaat plaats vinden met elektrische auto’s, kunnen consumenten op vele punten bezuinigen. Zoals:
– de gebruikstijd van auto’s (nu vaak maar 5%) kan stijgen met een factor 10
– elektrische auto’s hebben een langere levensduur
– en lagere onderhoudskosten.
En waarschijnlijk zijn er nog meer voordelen. Zoals: de accu’s van elektrische auto’s kunnen piekopslag leveren bij de komst van duurzame energie; en accu’s kunnen nog een tweede leven krijgen als de auto is afgeschreven.
Het voedsel-systeem
Technologische ontwikkeling zal ook ons voedselsysteem fundamenteel veranderen, zegt RethinkX. Vooral doordat de technologie om voedingsmiddelen te maken in de fabriek, fermentatietechnologie, zich zo snel ontwikkelt. Met fermentatietechnologie bedoelen we biotechnologische processen waarmee we voedingsmiddelen maken. Dezelfde processen vinden plaats in plant en dier, maar nu hebben we geleerd deze te gebruiken in de fabriek. Vaak wordt de genetische code voor het betreffende proces overgebracht op een ‘werkpaard’, een alg of bacterie. RethinkX denkt dat vooral het meest inefficiënte onderdeel van de voedselketen zal worden ‘ontmanteld’; de productie van vlees. De veeteelt wordt gekenmerkt door smalle financiële marges en inefficiënt gebruik van plantaardige grondstof. Daardoor is die sector kwetsbaar voor manieren om net zo’n product te maken met veel minder grondstof.
Fermentatietechnologie is ook op kleine schaal toepasbaar, en daardoor kan er een gedecentraliseerd productiesysteem ontstaan. Vervanging van vlees kan op allerlei manieren: als ingrediënt in vleesproducten (waarvan de consument zelfs niets hoeft te weten); als vervanging van vlees, misschien zoveel mogelijk lijkend op het origineel; en in de vorm van geheel nieuwe producten. De nieuwe productiesector zal veel duurzamer zijn dan de oude, met minder uitstoot van broeikasgassen, gezonder en met minder neveneffecten als resistentie tegen antibiotica. En vermoedelijk met minder kosten.
Duurzaamheid
De veranderingen die RethinkX voorziet, hebben alle meer duurzaamheid tot gevolg. Verkeer zal afnemen door het delen van vervoermiddelen. Verandering van brandstof betekent veel minder uitstoot. Emissies uit de veeteelt verdwijnen grotendeels, doordat we vlees en vleesproducten ook direct uit plantaardige grondstoffen gaan maken. We wekken in de toekomst onze energie niet langer op met fossiele brandstoffen, maar met zon en wind.
De toekomstige samenleving zal met andere woorden een veel kleiner beslag leggen op de natuur. Dreigende tekorten gaan we te boven komen. Daarmee verdwijnen ook voor een belangrijk deel oude conflicthaarden – die vaak te maken hebben met toegang tot grondstoffen. Het verslepen van grondstoffen over de wereld zal sterk afnemen. Regio’s zullen autarker worden, tenminste op het gebied van grondstoffen. Informatie gaat de plaats innemen van materie. Dat schept een heel nieuwe internationale dynamiek, hoewel niet noodzakelijkerwijs meer vreedzaam dan de huidige.
Veranderingen over een breed front
Alle veranderingen hebben één gemeenschappelijke component: miniaturisatie. Door toenemende macht over fotonen, atomen en moleculen wordt veel meer informatie mogelijk; materialen worden beter; voedsel kunnen we in de nabije toekomst produceren met veel minder beslag op natuurlijke grondstoffen. Al deze veranderingen vragen een geweldig aanpassingsvermogen van de samenleving. Oude machten verdwijnen, nieuwe komen op. Maar deze laatste worden meestal onvoldoende gecontroleerd, en dat gaat het spanningsveld van de nabije toekomst bepalen.
De toekomst ziet er tegenstrijdig uit. Aan de éne kant biedt technologie ons de mogelijkheid, ziekten te overwinnen. En om bestaande conflicthaarden te boven te komen. Bij voeding, verkeer en vervoer, energie en materialen resulteert de nieuwe technologie vooral in meer duurzaamheid. Minder aanslag op de natuur, minder fysieke tekorten (en minder conflicthaarden rond zulke tekorten). Maar bij informatie ontstaan juist nieuwe conflicthaarden: manipulatie, cybercriminaliteit, spionage, machtsoverwicht. Dit is een nieuw terrein, de wereld weet niet hoe daarmee om te gaan. Zij treedt daar onvoldoende tegen op.
Gezondheidszorg, een nieuw spanningsveld
De gezondheidszorg heeft de afgelopen eeuw sterk geprofiteerd van ons toenemende inzicht in de natuur. Wij kunnen nu vaak tot op moleculair niveau nagaan hoe een medicijn werkt – en ook hoe het in zijn werking wordt belemmerd. De vooruitgeschoven posten van de gezondheidszorg profiteren volop van de miniaturisering van onze kennis en kunde. Die schaalverkleining vindt over een breed terrein plaats. Fermentatie en zonnecellen zijn er beide door mogelijk. Lokale en kleinschalige toepassing wordt gebruikelijk.
Maar de kennis voor die miniaturisatie wordt internationaal ontwikkeld. De betreffende technologie wordt grootschalig geproduceerd. Er heeft zich een tegenspraak ontwikkeld tussen kleinschalige technologie en grootschalige structuren waarin deze wordt ontwikkeld. Een tegenspraak die om nieuwe oplossingen vraagt. Hoe verzekeren we dat de lokale toepassing niet volledig afhankelijk is (wordt) van de grootschalige licentiegever? Maar het is niet duidelijk of zulke oplossingen in zicht zijn. Misschien buiten ons zicht, in de Derde Wereld? Zou er daar een mechanisme zijn waarmee lokale ‘achterstanden’ versneld worden omgezet in een voorsprong? Wij zien daar helaas nog geen tekenen van.
Grenzen aan technologische ontwikkeling
De veranderingen die op ons afkomen gaan ons weerstandsvermogen testen. Elke verandering zet bestaande verhoudingen onder druk. Innovaties in de gezondheidszorg zijn van groot belang voor lijders aan de betreffende aandoening. Maar ze zijn vaak duur en drijven daardoor de kosten van de gezondheidszorg op.
Wat zijn de alternatieven? Zijn er grenzen aan technologische ontwikkelingen in de zorg? Misschien sociale beperkingen, waardoor wij alleen veranderingen aanvaarden die sociaal gewenste gevolgen hebben? Of moeten we door middel van overheidsbeleid grenzen aan de technologie gaan stellen? Met de onvermijdelijke consequentie dat zulke grenzen worden ondergraven door belanghebbenden? Onze samenleving heeft een richtsnoer nodig voor de ontwikkeling van gevoelige terreinen als de gezondheidszorg. Bij gebrek daaraan blijft dit gebied onderhevig aan het duwen en trekken van belangengroepen.